شیوع زیکا چگونه از کنترل خارج شد؟

زیکا از طریق نیش پشه و آمیزش جنسی منتقل می‌شود و علائمی مشابه آنفلوآنزا ایجاد می‌کند. این ویروس با عبور از سد جفتی به جنین در حال رشد انسان حمله می‌کند و باعث بروز نواقص هنگام تولد بویژه میکروسفالی می‌شود. جمجمه نوزادانی که با میکروسفالی به دنیا می‌آیند به اندازه طبیعی رشد نمی‌کند. زیکا همچنین موجب بروز سندرم گیلِن‌باره می‌شود که نوعی بیماری خودایمنی است و محدودیت سنی ندارد.

پژوهشگران در باب علت شیوع انفجاری زیکا دو فرضیه را محتمل می‌دانند. در فرضیه شماره یک، علت گسترش این ویروس به جهش ژنتیک در خود ویروس نسبت داده شده، به این معنی که قدرت آسیب‌رسانی زیکا طی سال‌ها بر اثر تغییرات ژنتیک ارتقا یافته است. در فرضیه شماره دو، تغییرات محیطی یا به عبارت دیگر عوامل بیرونی مقصر شناخته شده‌اند. گفته می‌شود سرایت زیکا به مناطق پرجمعیت‌تر و دسترسی به شرایط رشد مساعدتر علت گسترش این ویروس بوده است. در این فرضیه گمان می‌رود قدرت آسیب‌رسانی زیکا به لحاظ ژنتیک تغییر نکرده، بلکه شیوع اندک این ویروس در گذشته به علت فراهم نبودن عوامل محیطی مساعد بوده است.

آزمایش‌های اولیه

به منظور بررسی فرضیه‌های مطرح شده، پشه‌های ناقل نژادهای مختلف ویروس زیکا مورد بررسی قرار گرفتند. چند ماه نخست آزمایش به پرورش پشه‌های آزمایشگاهی اختصاص یافت. این پشه‌ها پس از رشد از خون‌های آلوده به نژادهای مختلف ویروس زیکا تغذیه شدند. در این آزمایش، از خون‌های کهنه‌ای که مصارف درمانی نداشتند استفاده شد. سپس بزاق پشه‌های ناقل پس از هشت روز مورد بررسی قرار گرفت. پژوهشگران گمان می‌کردند نژادهای جدید ویروس زیکا سریع‌تر از نژادهای قدیمی‌تر از روده به بزاق پشه منتقل می‌شوند. افزایش سرعت انتقال نسل جدیدتر زیکا می‌توانست نشانگر جهش ژنتیک باشد و این‌که نسل جدید زیکا ـ که ‌اکنون در آمریکا و کشورهای حاشیه دریای کارائیب مشاهده می‌شود ـ شیوع هولناک‌تری خواهد یافت.

نتایج آزمایش فوق حاکی است نژادهای جدیدتر زیکا فعال‌تر از نسل قدیمی‌تر این ویروس نیستند و شیوع هولناک‌تری نخواهند داشت. حتی در مواردی مشاهده شد سرعت انتقال نسل‌های پیشین زیکا از روده به بزاق پشه سریع‌تر از نژادهای جدیدتر بوده است. نتایج یافته‌ها نشان می‌دهد قابلیت‌های ویروس زیکا به لحاظ ژنتیک تغییر نکرده است؛ در نتیجه، فرضیه دوم محتمل‌تر دانسته می‌شود. با این حال، پژوهشگران تأکید دارند فرضیه جهش ژنتیک هنوز به طور کامل مردود نیست. براساس یافته‌های اخیر به نظر می‌رسد علت شیوع گسترده زیکا از سال 2015 سرایت آن به مناطق پرجمعیت‌تر و دسترسی به شرایط رشد مساعدتر بوده است. این ویروس زمانی مورد توجه قرار گرفت که به جمعیت بیشتری حمله کرد و بیماری‌های مرتبط با این ویروس نظیر میکروسفالی و گیلن باره فراگیرتر شدند.

کاترین هانلی، زیست‌شناس دانشگاه ایالتی نیومکزیکو، معتقد است این احتمال نیز وجود دارد که هر دو عامل ژنتیک و محیط در شیوع انفجاری زیکا مؤثر باشند. هانلی می‌گوید وقتی زیکا به جمعیت‌های شهری سرایت کرد، ممکن است همراه با دسترسی ویروس به جوامع بزرگ‌تر تغییرات ژنتیک نیز در آن اتفاق افتاده باشد. اکنون پژوهشگران دانشگاه تگزاس در حال بررسی این فرضیه سوم هستند.

گذشته از این‌که کدام فرضیه محتمل‌تر است، خود ویروس زیکا دارای جنبه‌های ناشناخته بسیاری است که هنوز رمزگشایی نشده‌اند؛ مثلا این‌که زیکا چطور به سلول‌های انسانی حمله می‌کند و در بدن انسان تکثیر می‌شود هنوز برای پژوهشگران شناخته‌شده نیست. از طرف دیگر، شباهت زیاد زیکا به ویروس دیگری که دانگ نام دارد، تشخیص مبتلایان به این بیماری را با دشواری روبه‌رو کرده است. برای مثال، نخستین شیوع گسترده زیکا در سال 2007 در جزیره یاپ واقع در میکرونِزی رخ داد و 70 درصد جمعیت جزیره را مبتلا کرد. پژوهشگران که تصور می‌کردند مردم این جزیره به ویروس دانگ دچار شده‌اند، به طور اتفاقی ویروس زیکا را تشخیص دادند. شواهدی از این دست نشان می‌دهد ویروس زیکا سال‌ها جدی گرفته نشد.

پیامدهای اقتصادی شیوع زیکا

شیوع زیکا در کشورهای آمریکای لاتین و حاشیه‌ دریای کارائیب موجب وارد آمدن ضررهای مالی کلان به اقتصاد این کشورها شده است. بانک جهانی تخمین می‌زند خسارات ناشی از شیوع انفجاری زیکا در سال 2016 به مرز 5/3 میلیارد دلار برسد.

اگر ویروس زیکا را مراکز بهداشت در مناطق گرمسیری دوردست دید‌بانی و کنترل می‌کردند، مبلغ خسارات وارده هرگز به 5/3 میلیارد دلار نمی‌رسید. بسیاری از کشورهای در حال توسعه که در حوزه سلامت دارای کاستی‌های عمده هستند، منابع کافی برای کنترل این قبیل بیماری‌ها در اختیار ندارند. بخش اعظم بودجه سالانه سازمان بهداشت جهانی به پیشگیری از ایدز و ریشه‌کنی فلج اطفال اختصاص دارد و منابع مالی اندکی صرف کنترل زیکا و سایر ویروس‌های نوظهوری می‌شود که پتانسیل خطرزایی بالا دارند.

هرچه تعداد افرادی که به علت ابتلا به زیکا شغل‌شان را از دست می‌دهند یا این‌که از کارآمدی‌شان کاسته می‌شود زیادتر شود، اقتصاد کشورهای درگیر این ویروس با رکود بیشتری مواجه خواهد شد. پیش‌بینی شده است چهار میلیون نفر در سال 2016 به ویروس زیکا مبتلا شوند. با توجه به این‌که 20 درصد مجموع آلوده‌شدگان دچار بیماری با علائم شدید خواهند شد، بانک جهانی تخمین می‌زند 750 هزار نفر در آمریکای لاتین و حاشیه دریای کارائیب به مدت یک هفته تا بهبود علائم زیکا مرخصی با حقوق درخواست کنند. این مبالغ از دست رفته تنها بخش کوچکی از 5/3 میلیارد دلار خسارات برآورد شده است.

کشورهای آمریکای لاتین و حاشیه دریای کارائیب بویژه در فصل تابستان از جمله قطب‌های گردشگردی جهان محسوب می‌شوند. با این حال اکنون به علت گسترش زیکا از جمعیت گردشگران این کشورها کاسته شده است.

بتازگی و در آستانه برگزاری المپیک 2016 در برزیل، بیش از 150 نفر از پزشکان و دانشمندان از سراسر جهان به منظور پیشگیری از حادتر شدن بحران زیکا با ارسال نامه‌ای سرگشاده به سازمان بهداشت جهانی خواستار لغو یا تعویق این مسابقات شدند. پیش‌بینی شده است 500 هزار گردشگر خارجی برای تماشای بازی‌های المپیک به برزیل سفر کنند. با توجه به شیوع گسترده زیکا در این کشور، احتمال می‌رود گردشگرانی که در برزیل به زیکا مبتلا شوند، این ویروس را به کشورهای مبدأ منتقل کنند و اگر ساکن کشورهایی باشند که در زیرساخت‌های بهداشتی ضعف دارند، شیوع زیکا گسترش غیرقابل کنترلی خواهد یافت.

مقامات مسئول اظهار می‌کنند توقف برگزاری بازی‌های المپیک از سرایت زیکا به سایر کشورهای جهان جلوگیری نخواهد کرد، زیرا برزیل فقط یکی از 60 کشوری است که ‌اکنون با این ویروس دست‌وپنجه نرم می‌کند و سفر به همه این کشورها در حال حاضر ادامه دارد. از طرف دیگر، زیکا تنها یکی از بیماری‌های رایج در برزیل است، در حالی که با وجود آمار بالای ابتلا به مالاریا و دانگ در این کشور تا کنون هیچ یک از این دو بیماری به عنوان عوامل لغو بازی‌های المپیک مطرح نشده‌اند.

راهکار چیست؟

بهترین راه مبارزه با زیکا که از سوی سازمان بهداشت جهانی توصیه شده، رعایت نکات بهداشتی در سفر به کشورهای زیکاخیز است. به توصیه این سازمان، گردشگران می‌توانند با رعایت نکات بهداشتی که از سوی مراکز درمانی کشورهای مبدأ اعلام خواهد شد، از ابتلا به ویروس زیکا در امان بمانند. استفاده از لوسیون‌های دافع حشرات و پوشیدن لباس‌های رنگ روشن که تا حد امکان بیشتر سطح بدن را پوشش می‌دهند، از ساده‌ترین راه‌های حفاظتی در برابر نیش پشه به شمار می‌روند. همچنین سکونت در اقامتگاه‌هایی که از پنجره‌های حفاظ‌دار و سیستم تهویه مناسب برخوردارند، توصیه شده است. تردد در شهرها و مناطقی از برزیل نیز که به لحاظ بهداشتی ضعیف و بدون آب لوله‌کشی هستند جایز نیست. سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده توصیه‌های بهداشتی در خصوص کاهش خطر ابتلا به زیکا تا زمان شروع مسابقات المپیک به روز خواهند شد و از همه گردشگران و ورزشکارانی که قصد ورود به برزیل را دارند خواسته شده هشدارهای ایمنی را جدی بگیرند.

منبع: ساینتیفیک آمریکن و un.org

صدف دژآلود

جام‌جم