کجروی‌ها در فضای مجازی

معضل هرزه‌نگاری بیش و کم گریبان بیشتر رسانه‌ها را گرفته است، چه قدیمی‌ها و مسبوقین و چه نوپا‌ها و تازه به میدان آمده‌ها را استثنایی وجود ندارد. این معضل درخصوص رسانه‌هایی که امکان مدیریت و نظارت چندانی بر آنها نیست، نمود و بازتاب بیشتری دارد. فضای مجازی و رسانه‌های برآمده از آن، از جمله محیط‌هایی هستند که امکان حضور و تکاپوی هرزه‌نگاران در آن فراهم است و این خاطیان و پلشت‌پراکنان بی‌محابا و فراغ‌دستانه اقدام به خلق و نشر مطالب غیراخلاقی و به دور از موازین شرع و عرف می‌کنند.

نشات هرزه‌نگاری جاهلانه از فقدان آگاهی

هرزه‌نگاری یا پورنوگرافی یکی از مصادیق آشکار جرایم رایا‌نه‌ای است که در مفهوم عام به محتویاتی اطلاق می‌شود که عمدتا به قصد تحریک جنسی نشر می‌یابد. هرزه‌نگاری در زمره جرایم علیه اخلاق و عفت عمومی قرار دارد.

تولید مطالب خلاف منافی عفت عمومی البته می‌تواند عامدانه باشد یا غافلانه. عامدانه به آن معنا که خالقش می‌‌داند چه محتوایی را تولید می‌کند با چه عوارض و نتایجی و غافلانه از این منظر که تولیدکننده محتوا نمی‌داند کنشی که در پیش گرفته دارای چه تبعات مخرب و سویی خواهد بود. نتایج هر دو البته چه بسا ویرانگر و خانمانسوز باشد.

یک استاد ارتباطات با تاکید بر این‌که نمی‌توان به همه کجروی‌های فضای مجازی به یک چشم نگاه کرد، می‌گوید: هر تخلفی را نمی‌توان جرم پنداشت. قطعا تخلفات نیز سطح‌بندی‌های متفاوتی دارد. هرزه‌نگاری غیرعامدانه و جاهلانه از فقدان آگاهی ناشی می‌شود و در مواجهه با آن باید روشنگری صورت گیرد؛ اما نوع عامدانه و عالمانه‌اش برخورد قاطع قضایی می‌طلبد.

دکتر محمدمهدی فرقانی با اشاره به امکانات و دستاوردهای مناسب فضای مجازی اظهار می‌کند: هر دستاورد تکنولوژیک جدید، فرصت‌هایی ایجاد می‌کند و چالش‌هایی نیز به شکل توامان. فضای مجازی همچنان که امکانات خوبی برای تولید و انتشار محتواهای باارزش و امکان سخن گفتن و اظهار‌نظر برای همگان فراهم کرده است، در عین حال محفل و بستری نیز می‌تواند باشد برای برخی سوءاستفاده‌‌ها و بی‌‌اخلاقی‌ها. در هر صورت نمی‌شود به دلیل چنین کارکردهای منفی‌‌ای به طور کل از خیر این فضا گذشت. می‌‌توان از طریق ارتقای سطح فرهنگ عمومی و سواد رسانه‌ای، شهروندان را بتدریج با کارکردهای مثبت فضای مجازی آشنا کرد و همچنین معیارها و ملاک‌‌های اخلاقی را در جامعه نیز گسترش و به عموم تسری داد. این فرآیند البته زمانبر است، اما این امکان را به کاربران می‌دهد که از کارکردهای مثبت این فضا نهایت استفاده را ببرند. البته باید بر این فضا نهایت نظارت ممکن را اعمال کرد و با مسببان بی‌اخلاقی برخورد قاطع داشت؛ اما این نظارت و کنترل نباید بهانه‌ای شود برای نادیده گرفتن و چشم‌پوشی بر کارکردها و فرصت‌های مناسب و مثبت فضای مجازی.

گنجاندن آموزش‌های رسانه‌ای در همه سطوح

دکتر فرقانی در تشریح راهکارهای عملی ارتقای سواد رسانه‌ای میان کاربران فضای مجازی هم توضیح می‌دهد: بخشی از ارتقای سواد رسانه‌ای در همین فضای مجازی در حال رخ دادن است. در کنار تولید محتواهای اخلاقی، علمی و انسانی می‌توان امکان نوعی آموزش و نظارت عمومی را هم در این فضا فراهم کرد. خود مردم و کاربران باید هر گونه سوءاستفاده از این فضا را تقبیح کنند و شرایط و فضایی فراهم آورند که سوء‌استفاده‌کنندگان به حاشیه رانده و طرد شوند. البته بحث برخورد قضایی و انتظامی همچنان سر جای خودش است.

این مدرس ارتباطات ادامه می‌دهد: راه دیگر ارتقای سواد رسانه‌ای که بسیار اهمیت دارد و امروزه در دنیا به آن توجه ویژه می‌شود گنجاندن آموزش‌های کلاسیک لازم در سطوح مقدماتی تا عالی آموزشی است. آشنا کردن به‌خصوص کودکان و نوجوانان با نحوه استفاده مطلوب از این فضا و مواجهه درست و عقلانی با ظرفیت‌های آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در کنار این مهم باید نظارت شهروندی و قضایی را نیز بر این فضا تقویت کنیم. یک عزم جدی لازم است تا استفاده از کارکردهای غیراخلاقی فضای مجازی را در همه سطوح کاربران به حداقل رساند.

نوجوانان آسیب‌پذیرترین قشر

این روزها فضای مجازی کاربرانی از همه قشر و سن دارد و از کودکان چند ساله گرفته تا پا به سن گذاشته‌ها ، مشتریان آن هستند. همه این کاربران هم در تیررس هرزه‌نگاری‌ها و آثار و تبعات مخرب و ویران‌کننده‌اش هستند با کمیت و کیفیت متفاوت و مختلف البته.

دکتر فرقانی کودکان و نوجوانان را آسیب‌پذیرترین قشر در برابر مطالب مغایر اخلاق فضای مجازی برمی‌شمرد و تاکید می‌کند: کودکان و به‌خصوص نوجوانان از آنجا که هنوز ظرفیت‌های ذهنی‌شان کامل نشده و شخصیت‌شان شکل نگرفته، بیشترین آسیب‌پذیری را در برابر این هرزه‌‌آفرینی‌ها دارند و نظارت و مدیریت خانواده‌‌ها در این خصوص لازم و حیاتی به نظر می‌رسد. این محتواهای خلاف شرع و عرف در عین حال بنیان‌های خانوادگی را نشانه رفته و تهدید می‌کند.

هرزه‌نگاری به هر شکلش جرم است

دکتر امیر دبیری‌مهر، اما تولید مطالب غیراخلاقی را در هر دوشکل عامدانه و جاهلانه‌اش جرم می‌داند و تصریح می‌کند: هرزه‌نگاری این روزها به یک معضل جدی در فضای مجازی تبدیل شده و شاید کسانی که به دنبال فیلتر کردن این فضا و چشم‌پوشی بر محاسن و فوایدش هستند همین معضل را دلیل اصلی کارشان عنوان کنند. چه افرادی که به صورت عامدانه با تولید چنین محتواهای مشمئزکننده‌ای فضای مجازی را آلوده می‌کنند و چه کسانی که غافلانه و بدون آگاهی از عواقبش، دست به این منکر می‌زنند و یک رسانه را از کارکردهای خود منحرف و از دسترس جامعه خارج می‌کنند، مجرم هستند.

این پژوهشگر و مدرس دانشگاه تاکید می‌کند: البته اعتقاد دارم هرزه‌نگاری در فضای مجازی عمدتا به شکل عامدانه است و از یکسری منابع مشترک تغذیه می‌شود. در عین حال باید به این نکته هم توجه داشته باشیم که فقط درصد معدودی از کاربران 15 میلیونی فضای مجازی در ایران دچار انحرافات و خطاهای اخلاقی هستند. این معدود هم همان سرریز بزهکاران و خلافکارانی هستند که از جامعه به این فضا نفوذ و سرایت می‌کنند.

تولید و نشر مطالب و محتواهای مفید

دکتر دبیری‌مهر می‌گوید: باید از دو جهت با این معضل مقابله کرد؛ هم از طریق قانونی و ساختارهای قضایی و انتظامی و هم به وسیله خود کاربران. کاربران می‌توانند با رویکرد صحیح و بی‌تفاوتی نسبت به این نوع محتواها از بازاریابی و رونق گرفتن ‌آنها جلوگیری کنند.

وی در واکنش به پرسشی درباره علل بازنشر کور و بی‌هدف مطالب مستهجن توسط معدودی از کاربران فضای مجازی هم بیان می‌کند: طبیعتا ناآگاهی از پیامدهای این نوع مطالب خاص است که باعث عدم احساس مسئولیت شده و موجبات باز انتشار بی‌اخلاقی‌ها را فراهم می‌آورد. خود رسانه‌ها هم در این خصوص می‌توانند نقش‌آفرینی کرده، صریح‌تر درباره این مشکلات صحبت کنند. در عین حال، افراد نخبه و آگاهی که در فضای مجازی حضور دارند می‌توانند نوعی آموزش و آگاهی‌بخشی را در پیش بگیرند به‌خصوص با اقدامات ایجابی از جمله ایجاد کانال‌های مفید، موثر و تشکیل گروه‌های کاربردی فعال. بهترین راه مقابله با هرزه‌نگاری‌ها در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، تولید و نشر مطالب و محتواهای مفید و پربار است که در نهایت، به حاشیه رانده شدن بی‌اخلاقی‌ها را به همراه خواهد داشت.

قوانین موجود، شفاف نیست

در سال 1388 قانون جرایم رایانه ای به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده تا بر اساس آن مصادیق استفاده مجرمانه از سامانه‌های رایانه‌ای و مخابراتی تعیین شود که فصل چهارم از قانون جرایم رایانه‌ای 2 ماده به جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی اختصاص دارد.

براساس ماده 14 قانون جرایم رایانه‌ای، هرکس به وسیله سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا حامل‌های داده محتویات مستهجن را تولید، ارسال، منتشر، توزیع یا معامله کند یا به قصد ارسال یا انتشار یا تجارت، تولید، ذخیره یا نگهداری کند، به حبس از 91 روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج تا 40 میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد. همچنین در صورتی که مرتکب، اعمال مذکور در ماده 14 را حرفه خود قرار داده باشد یا به‌طور سازمان‌‌یافته مرتکب آن شود، چنانچه مفسد‌فی‌الارض شناخته نشود، به حداکثر هر دو مجازات مقرر در این ماده محکوم خواهد شد.

دکتر دبیری‌مهر با تاکید بر نقش قوانین به عنوان یک گام مکمل می‌گوید: قوانین موجود شفاف نیست و در آن ابهام وجود دارد. در عین حال کاربرد چندانی هم ندارد. مردم هم از این قوانین آگاهی چندانی ندارند. با این حال، قوانین در جای خودش می‌تواند باعث تنبیه مجرمان شود.

محسن محمدی

رادیو ‌و تلویزیون