خیز تروریست‌ها به سوی آسیای میانه

پیش از این هفته‌نامه آلمانی «اشپیگل» در گزارشی نوشت که اعضای داعش از 80 کشور مختلف جهان گردهم آمده‌اند و هرچند بنابر اعلام آژانس مرکزی اطلاعات آمریکا (CIA) از میان ۲۰ تا ۳۲ هزار نفر از افرادی که در گروه‌ تروریستی داعش و گروه‌های مشابه فعالیت می‌کنند، تقریبا نیمی از آنها عراقی یا سوری هستند، ولی نیمی دیگر از کشورهای مختلف جهان و عمدتا از مرزهای ترکیه به این گروه پیوسته‌اند. همین تکثر ملیت‌ها در داعش باعث شده است تا منطقه عملیاتی تحت‌نفوذ این گروهک تروریستی وسعت یافته و آنها از کشوری به کشور دیگر تغییر موضع دهند.

شاید به همین دلیل باشد که وقتی تروریست‌های داعش دریافتند نمی‌توانند در سوریه خلافتی را جایگزین دولت بشار اسد کنند، حمله خود را معطوف به عراق کردند و حالا که در هر دو کشور دچار ریزش پایگاه اجتماعی شده و زیر فشار حمله ارتش و نیروهای مردمی قرار گرفته‌اند، تلاش می‌کنند تا کشوری ثالث را برای انجام تحرکات تروریستی خود بیابند.

داعش در هفته‌های اخیر، در جریان حمله نیروهای مردمی و ارتش به موصل و آزادسازی دیالی در عراق و پس از آن‌که کوبانی را به کردهای سوری واگذار کرد، تحت فشار شدیدی قرار گرفت و برای بیرون آمدن از زیر همین فشار بود که دست به اقدامات نمایشی همچون سوزاندن خلبان اردنی زد. با وجود این افزون بر این‌گونه اقدامات، داعش نیاز دارد تا با کشاندن اقدامات خود به کشورهای دیگر، دولت‌های مخالف را دچار سرگردانی کند. کشورهایی که برای آینده تحرکات این گروهک انتخاب شده‌اند، به‌نظر می‌رسد در آسیای میانه و افغانستان هدف‌گذاری شده‌اند.

تروریست‌های داعش از ابتدای تاسیس خلافت به اصطلاح اسلامی خود با انتشار نقشه‌های تبلیغاتی، تلاش کرده‌اند تا مرزهای شرقی خود را به سوی افغانستان گسترش دهند. بدیهی است که این تلاش‌ها با هراس آنها از نزدیک شدن به مرزهای ایران به فرجام نرسیده، اما در هفته‌های اخیر آنها کوشش کرده‌اند با ایجاد جنگ روانی، آسیای میانه را محل تاخت و تاز خود در آینده معرفی کنند.

به زعم داعش، این گروه می‌تواند فعالیت خود را به مناطقی در شمال غرب افغانستان و مرزهای ترکمنستان گسترش دهد و بتازگی نیز در همین زمینه بخش‌هایی از این مناطق را به عنوان ولایت تابعه خود معرفی کرده است. این نخستین بار است که داعش منطقه‌ای دور از محل حضور اصلی خود را به عنوان یک «ولایت تابعه» اعلام می‌کند.

داعش جایگزین طالبان می‌شود؟

اما نگرانی‌ها از نفوذ داعش در آسیای میانه وقتی بیشتر می‌شود که بدانیم محمد صافی فرماندار ولایت قندوز افغانستان اعلام کرده، حدود 70 عضو داعش در این ولایت مشغول به فعالیت هستند که اهدافی برای توسعه این گروه شبه نظامی در منطقه را دنبال می‌کنند.

بر اساس گزارش‌های منابع خبری افغان، این گروه تروریستی همچنین فعالیت‌هایی را در جنوب افغانستان از جمله در ولایت‌های غزنی، هلمند و زابل آغاز کرده است. پیش از این ناتو اعلام کرده بود که داعش گروهی از تروریست‌ها را در افغانستان به خدمت گرفته است. سایت دیپلماسی ایرانی نوشته به رغم اختلاف نظرهایی که میان داعش و طالبان وجود دارد، این احتمال می‌رود که برخی از اعضای طالبان به داعش پیوسته باشند.

اخباری از این دست، صاحبنظران را نگران کرده و در همین راستا آندری کازانتسف مدیر مرکز تحلیلی دانشگاه دولتی روابط بین‌الملل مسکو وابسته به وزارت امور خارجه روسیه گفته است: خطر داعش برای کشورهای پساشوروی آسیای مرکزی و قفقاز جدی است. او وجود اتباع آسیای مرکزی و قفقاز در ترکیب داعش و سایر گروه‌های تروریستی را یک واقعیت غیرقابل انکار دانسته و گفته شبه‌نظامیان با بازگشت خود به کشورهایشان می‌توانند اقدام به نشر و گسترش دیدگاه‌های افراطی، جذب ظرفیت‌های جدید و حتی عملیات تروریستی کنند.

دولت‌های ضعیف، بستری برای رشد تروریسم

براساس دیدگاه بسیاری از صاحبنظران، دولت‌های ضعیف (Failed state) مهم‌ترین عامل رشد تروریسم هستند. دولت‌هایی که نه فقط توان اقتصادی کافی ندارند، بلکه به دلیل فقدان اقتدار سیاسی و نظامی، نمی‌توانند تروریسم را مهار کنند. این دست کشورها چه در آفریقا باشند، چه خاورمیانه یا آسیای میانه، می‌توانند تروریست‌ها را وسوسه کنند.

باید به این نکته اشاره کرد که برخی از کشورهای آسیای میانه در زمره همین کشورها هستند. صندوق بین‌المللی پول در گزارشی که دو هفته قبل منتشر شد، پیش بینی کرد که آسیای میانه امسال به خاطر پایین‌تر بودن قیمت نفت دچار کاهش رونق اقتصادی خواهد شد.

براساس دیدگاه صندوق بین‌المللی پول، کارگران مهاجر که بخش اعظم اقتصاد قرقیزستان و تاجیکستان را تشکیل می‌دهند، شاهد کاهش مبالغ فیش‌های حقوقی خود به خاطر فضای جغرافیای سیاسی کنونی خواهند بود. در همین حال، سال گذشته میلادی، ارزش واحد پول قزاقستان که یکی از صادرکنندگان بزرگ نفت است، کاهش یافت و ممکن است بزودی باز هم کاهش یابد. پیش‌بینی شده که نرخ تورم در قرقیزستان و تاجیکستان در سال جاری میلادی به ترتیب به 10.1 و 13.8 درصد برسد، در حالی که این مقدار سال گذشته به ترتیب 7.5 و 6.1 درصد بوده است.

این وضع در کنار بحران نبود آزادی سیاسی کافی در برخی از کشورها باعث شده تا داعش به فکر یارگیری از افراطیون آسیای میانه افتاده و افزون بر آن، از بی‌ثباتی سیاسی در افغانستان که ناشی از عدم تشکیل دولت در این کشور است نیز بهره ببرد. تروریست‌های داعش می‌خواهند با کشاندن تحرکات خود به این منطقه، جهان را در اتخاذ تصمیمی قاطع در برخورد با این گروه دچار سردرگمی کنند و وسعت فعالیت خود را چنان گسترده کنند که روشن نشود باید اولویت برخورد با این گروه را در کدام کشور قرار داد.

فعالیت افراط‌گرایان در تاجیکستان و قرقیزستان

فعالیت مجازی برخی شهروندان قرقیز و تاجیک در حمایت از داعش و نیز فعالیت‌های افراط‌گرایان در چچن، باعث شده است تا «گروه بین‌المللی بحران» نیز نسبت به آینده برخی کشورهای آسیای میانه اعلام خطر کند. این گروه در گزارش خود نوشته است؛ دلیل این‌که تاکنون عملیات تروریستی در آسیای میانه شکل نگرفته، فقط محدودیت‌های جغرافیایی بوده است.

فعالیت دو تا پنج هزار شهروند آسیای میانه در داعش موجب شده تا برخی صاحبنظران به دولت‌های آسیای میانه پیشنهاد دهند که فضای سیاسی را باز کرده و با ارتقای سطح آگاهی شهروندانشان، مانع از رشد داعش شوند. بی‌بی‌سی گزارش داده که تروریست‌های داعش روی سطح پایین آگاهی بخشی از جامعه آسیای میانه حساب کرده و برای همین هم گروهی به نام «ماوراءالنهر» تشکیل داده تا با بودجه‌ای 70 میلیون دلاری، آرامش در آسیای میانه را برهم بریزند.

آسیای میانه چه باید بکند

گفته می‌شود که بی‌توجهی جامعه جهانی به آسیای میانه و نیز قربانی شدن این کشورها در سایه برخی رقابت‌های فرامنطقه‌ای به یادگار مانده از دوران جنگ سرد باعث شده تا این منطقه بستری مناسب برای رشد گروه‌های تروریستی شود. مهاجرت بالا، فقر اقتصادی، فقدان دموکراسی نهادینه شده و خلأ هویت ناشی از رها شدن این کشورها پس از فروپاشی شوروی، آسیای میانه را منطقه‌ای ساخته که بیم آن می‌رود سرریز بحران خاورمیانه به سوی آن، شمال کشورمان را ناامن سازد.

درست در چنین شرایطی است که به‌نظر می‌رسد پیش از بازگشت بحران تروریسم به افغانستان یا فراگیر شدن آن در آسیای میانه باید با تشکیل اتحادهایی منطقه‌ای، مانع از مانور داعش شد.

تهران که تجربه مقابله با داعش در عراق و سوریه را دارد و کمک مستشاری به این کشورها می‌دهد، می‌تواند پاسخ‌دهنده نیاز دولت‌های آسیای میانه به بحران قریب‌الوقوعی باشد که آینده منطقه را تهدید می‌کند. هرچند باید برای مبارزه با داعش از شیوه‌های سیاسی و فرهنگی گسترده‌ای بهره برد، اما بی‌تردید استفاده از وزنه ثبات‌بخشی مانند تهران نیز می‌تواند جلوی گسترش فعالیت‌های داعش را بگیرد؛ وزنه‌ای که تلاش برای تضعیف آن در اوضاع و احوال نگران‌کننده غرب آسیا، به سود هیچ‌کس نیست.

مصطفی انتظاری هروی ‌/‌ گروه سیاسی