افشای جزئیاتی از نقش انگلیس در کودتای 28 مرداد

طبق روایت داخلی سازمان سیا از این عملیات که اسناد آن به تازگی از حالت طبقه‌بندی خارج شده و روز جمعه روی وب‌سایت «آرشیو امنیت ملی» قرار گرفته «هنگام برنامه‌ریزی‌های اولیه برای انجام کودتا علیه ایران در سال ۱۹۵۳، «لوی هندرسون»، سفیر وقت آمریکا (در ایران) هشدار داده که شاه از جانشین پیشنهاد شده آمریکا برای محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران حمایت نخواهد کرد، اما ارتش هم نقشی که از آن انتظار می‌رود را بدون همکاری فعال شاه ایفا نخواهد کرد.»

آرشیو امنیت ملی که در دانشگاه جورج واشنگتن آمریکا فعالیت می‌کند توانسته پس از درخواست به جدید‌ترین نسخه از طبقه‌بندی خارج شده روایت تاریخی سازمان سیا با عنوان «نبرد برای ایران، نوشته شده در اواسط دهه ۱۹۷۰» دست یابد. در این اسناد اشاره شده اعضای پایگاه سازمان سیا در تهران و برخی مقامات در مقر مرکزی سیا با اعلام مخالفت با فرضیه‌های برخی از طراحان کودتا در آمریکا موافقتشان را با نظر «هندرسون» (سفیر آمریکا در ایران) ابراز کردند.

پیش از این محققان علوم تاریخ، بیشتر از طریق مصاحبه با برخی از افرادی که در کودتا شرکت داشتند متوجه شده بودند که برخی مخالفت‌های کلی با کودتا وجود داشته و سرانجام هندرسون با انجام آن موافقت کرده است، اما این اسناد که روز جمعه منتشر شده‌اند جزئیات دقیق‌تری از ماهیت این اختلافات و دیدگاه‌های برخی از مقامات آن زمان ارائه می‌دهند.

اما وجه مهم این اسناد، افشای جدید‌ترین اطلاعات درباره نقش انگلیس در این کودتا است. تاکنون مقامات انگلیس یا آمریکا به طور رسمی به نقش لندن در این کودتا اعتراف نکرده‌اند و این موضوع به طرز مرموزی پنهان نگاه داشته شده است. با این حال، در سند جدید دست‌کم در دو مورد به این نقش اشاره شده است.

در گزارش سازمان سیا نتیجه گرفته شده انگلیسی‌ها از چند نظر «درباره دشمنانشان قضاوت‌های نادرستی به عمل آوردند» و همین قضاوت‌ها و اقدامات نادرست آن‌ها بود که مصدق را وادار به اتخاذ تصمیمات غیرقابل دفاع کرد. رویکرد عجولانه انگلیس همچنین خطر جنگ با شوروی را ایجاد کرد.

بنا به گزارش «آرشیو امنیت ملی»، در این اسناد تاریخی همانند برخی منابع تاریخی دیگر به برخی از ویژگی‌های منفی شخصیتی شاه هم اشاره شده است. در این اسناد آمده: «ضعف وی در تصمیم‌گیری و تلقین‌پذیری‌اش از نصایح بد، شهره خاص و عام بودند.»

مطابق این اسناد، فضل‌الله زاهدی که آمریکا وی را برای جانشینی مصدق در نظر گرفته بود نکات مثبت و منفی‌اش با هم برابر بودند. برخی از اختلافات شخصی و سیاسی بین وی و شاه هم مورد توجه نگارنده آن اسناد قرار گرفته و به آن‌ها اشاره شده است.

پیش از این گزارش‌های متناقضی ادعا کرده بودند که مصدق در روز ۱۹ آگوست ۱۹۵۳ (۲۸ مرداد ۱۳۳۲) در خانه‌اش محصور شده و سپس وادار به فرار از راه دیوار باغ شده بود، اما در روایت جدید سازمان سیا، بدون اشاره به منبعی خاص ادعا شده که مصدق در آن زمان در خانه‌اش نبوده بلکه به یک منزل مجاور رفته و در آن‌ها پناه گرفته بود.

برخی از صفحات سند جدید که مربوط به نقش انگلیس در کودتا است پاک شده‌اند تا نقش این کشور کماکان مرموز باقی بماند، اما دست‌کم در دو جا از انگلیس نام برده شده است. در اولین مورد اشاره شده که «دو کشور انگلیس و آمریکا به طور رسمی پذیرفته‌اند که این عملیات پس از آن انجام شده که راه‌های معمول و منطقی برای تعامل بین‌المللی و داد و ستد (با ایران) به شکست انجامیده است»؛ و در مورد دوم اشاره شده که چند هفته قبل از آغاز عملیات، یک مقام وزارت خارجه آمریکا تأکید کرده که اگر قرار باشد کودتا پیش برود، لندن باید تعهدی جدی برای داشتن رویکردی منعطف درباره حل و فصل اختلافات نفتی با دولت ایران داشته باشد. انگلیس، مدت زمان کوتاهی بعد از این موضوع موافقت با این شرط را به اطلاع رسانده است.

همان‌طور که در بالا اشاره شده، نویسنده سندی که به تازگی درز یافته آشکارا از رویکرد انگلیس و قضاوت‌های نادرست آن انتقاد کرده است. مطابق این سند، اشتباه اصلی انگلیس این بوده که می‌پنداشته از دست رفتن منابع نفتی «تهران را به زانو درمی‌آورد»، اما در واقع این موضوع ـ چنانکه در این سند آمده ـ «تنها آن‌ها (ایرانی‌ها) را وادار کرد دست به اقدامات خطرناک بزنند و کارهایی انجام دهند که آینده کشور خودشان را هم به خطر انداخت. به علاوه، در صورتی که انگلیسی‌ها، مطابق چشم‌انداز‌ها و تصورات قبلی اقدام به ارسال کشتی‌های جنگی و نیروهای زمینی می‌کرد، شوروی، به احتمال قریب به یقین وارد جنگ می‌شد و شاید شعله جنگ جهانی سوم برافروخته می‌شد.»

منبع: خبرگزاری تسنیم