ضرب نشان به افتخار ‌بمباران ‌مجلس

زینب آزمون، دانشجوی کارشناسی ارشد باستان‌شناسی دانشگاه آزاد به بررسی سکه‌ها و مدال‌های دوره قاجاریه پرداخته و متنی که می‌خوانید گزارشی از تحقیقات او در این باره است.

سکه‌های قاجاریه از سه شاهی شروع می‌شود و به نیم قرانی، یک قرانی، دو قرانی و پنج قرانی می‌رسد. سکه‌های بالاتر 10 قرانی و 20 قرانی (اشرفی) نام داشت و جنس‌شان از طلای 22 عیار بود. از 20 قرانی به بالا هم به صورت پول کاغذی یا اسکناس بود. البته چاپ اسکناس از زمان ناصرالدین شاه آغاز شد و از آن زمان تا دوره احمدشاه قاجار پنج قرانی و دو قرانی طلا نیز ضرب می‌شد که به دو قرانی و پنج قرانی زرد معروف بود و در مواقع عید و اعطای انعام مورد استفاده قرار می‌گرفت.

روی سکه‌های آغامحمدخان و فتحعلی‌شاه نام پادشاه منقوش است و پشت سکه‌ها تاریخ و نام دارالضرب تهران یا شهرستان دیگری که ضرابخانه سلطنتی در آنجا دایر بوده دیده می‌شود. به غیر از سکه‌های فتحعلی‌شاه، سکه‌های دارای تصویر انسانی از زمان ناصرالدین شاه به بعد کاملا متداول شد.

روی این سکه‌ها تصویرشاه قاجار با لباس رسمی و ریش و سبیل و تاج شاهی بر سر که میان دو رشته گیاه قرار گرفته دیده می‌شود و بالای سکه نام شاه قاجار و پایین و زیر پاپیون گل‌ها تاریخ ضرب سکه به سال قمری درج شده است.

‌پشت سکه میان دو رشته گیاه، تصویر خورشید و شیر که به دست راست یک شمشیر دارد و زیر پای شیر ارزش سکه با حروف یا عدد نقش شده و بالای شیر و خورشید، تاج کیانی که مخصوص خاندان قاجاریه است، قرار دارد.

سکه‌های رایج دوره ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه در دو نوع سکه‌های خطی و سکه‌های عکسدار ضرب شده است.

از تحولات جامعه عصر قاجار که از روی سکه‌ها و مدال‌های این دوره قابل استنباط است، شکل و عیار آنهاست. کمبود طلا در آغاز حکومت قاجار باعث می‌شد مردم برای گذران امور روزمره به فلوس روی بیاورند.

فلوس، پول سیاه، پشیز، قازبیک و پول هم خوانده می‌شد. به سکه‌های طلا پول زرد، به سکه‌های نقره پول سفید و به سکه‌های مسی که به مرور زمان سیاه می‌شد، پول سیاه می‌گفتند.

پول مسی فقط تا یک سال اعتبار داشت و در پایان سال مردم آن را با پول جدید معاوضه می‌کردند. بیشترین سکه‌هایی که در ایران به طور روزمره استفاده می‌شد شاهی (سکه مسی) و واحد پول خریدهای روزمره دینار بوده است.

این سکه‌ها را با تعریفی که از پول می‌شود، نمی‌توان پول دانست؛ چرا که ارزش تبدیل آنها به نقره دائما کاهش می‌یافت و از طرفی سکه‌های مسی نمی‌توانست به بهای اسمی تبدیل شود، اما برای کارهای جزئی مفید بود.

فلوس دوره قاجار ادامه فلوس دوره صفویه است. سکه‌های شاهی و نیم‌شاهی که سابقا از نقره بود در دوره قاجار به دلیل کاهش ارزش پول از مس ضرب خورد و به جریان افتاد. اغلب فلوس‌ها فاقد نام پادشاه حاکم و سال ضرب هستند. تصاویر روی فلوس‌ها هم جنبه ابداعی نداشته، بلکه مانند دیگر هنرهای ایرانی دارای اصل و مبدا قدیمی است و ریشه در اعماق تاریخ و باورها و نگرش‌های سنتی جامعه دارد که از نظر مردم‌شناسی جالب توجه است. حیوانات مختلفی که روی این سکه‌ها نقش شده‌اند همان حیواناتی هستند که در دوره هخامنشی و عهد ساسانی مشاهده می‌شوند و در‌حقیقت این هنر ادامه آثار ساسانی است.

در زمان اشغال مناطق شمالی ایران توسط قوای روسیه مدتی در این مناطق سکه‌های مسی روسیه رواج داشت و سکه‌های محلی به دستور روس‌ها با نقوش سکه‌های روسی ـ عقاب دو سر ـ ضرب می‌شد که به سکه‌های مازندرانی معروف است. آغامحمدخان روی این سکه‌ها انگ مجدد زد و برای مقابله به مثل با عقاب دو سر که علامت مخصوص حکومت تزاری بود، نشان شیر و خورشید را روی سکه‌های مسی این مناطق ضرب کرد که الگوی سکه‌های ایران در دوره‌های بعد شد.

از دوره ناصرالدین شاه به بعد سکه‌های مسی دائما دچار تبدیل و تحول در عیار و نقوش شده و اسباب گرفتاری می‌شد. گاه ‌افزایش قیمت فلز مس و غل و غش در عیار آن موجب اغتشاش و بحران‌های اقتصادی می‌شد تا این که در دوره مظفرالدین شاه با جایگزینی فلز نیکل به جای مس این سکه‌ها برای همیشه از چرخه اقتصاد ایران خارج شد.

تلاطم، آشوب، شتابزدگی، ناآرامی و بی‌قراری جامعه دوره آغامحمدخان قاجار بوضوح در سکه‌های مغشوش و ضرب‌های بی‌دقت و پرسرعت سکه‌ها و فلوسی قابل مشاهده است. سکه‌های آغامحمدخان درست به سبک و سیاق دوره‌های پیشین ضرب می‌شد و در بالای آنها به جای نام شاه عبارت یا محمد درج شده است.

همچنین از اشعار مختلف خصوصا «تا زر و سیم در جهان باشد ‌/‌ سکه صاحب الزمان باشد» و «به زر سکه از میمنت زد قضا‌/‌ به نام علی‌ابن موسی‌الرضا» استفاده شده است.

در دوران فتحعلی‌شاه که آرامش نسبی در کشور برقرار بود سکه‌های بسیار متنوعی ضرب شد که از جمله آنها سکه‌های جدید صاحبقرانی و کشورستانی بود که قران (مخفف صاحبقرانی) تا پایان حیات این خاندان پا بر جا ماند و برای اولین بار در عهد قجر، تصویر شاه و تاج بر سکه‌ها نقش بست.

در این دوره با کاهش مداوم ارزش پول کشور مواجه هستیم. یک تومان زرین که در اوایل حکومت فتحعلی شاه با وزن حدود 96 حبه ضرب می‌شد، اواخر حکومت وی به 53 حبه کاهش وزن داد و یک «ریال» سیمین از 180 حبه به 122 حبه تنزل کرد. روی سکه‌های فتحعلی‌شاه عباراتی مثل «باباخان» یا «سلطان باباخان»، پشت سکه لااله‌الا‌الله، محمد رسول‌الله، علی‌ ولی‌الله و نیز الملک لله یا الله یا العزه الله در بالای سکه، سکه به زر آمده شاهی از فتحعلی، السلطان فتحعلی شاه قاجار، السلطان بن السلطان فتحعلی‌شاه قاجار، سکه فتحعلی شه خسرو کشورستان، سکه فتحعلی شه خسرو صاحبقران و پشت سکه‌ها معمولا محل و تاریخ ضرب درج می‌شد.

سکه‌های دوره فتحعلی‌شاه، آغاز تحولات سکه در تمام اعصار اسلامی ایران است که نشان از دگرگونی‌های فکری و اجتماعی دوره قاجاریه دارد. در این زمان برای نخستین بار پس از سال‌ها تحریم، تصویر انسان ـ تصویر شاه ـ روی سکه درج شد. با وجود این، محمدشاه جانشین وی بار دیگر به شیوه سنتی از به تصویر کشیدن چهره انسان در سکه ممانعت کرد که خود گواه کشمکش و تضادهای درونی جامعه است. در سکه‌های محمدشاه بیشتر عبارت «شاهنشه انبیا محمد» ضرب شده و به ضرب تصویر خود روی سکه اهمیت نداده که علت آن گذشته از بیماری و ضعف جسمانی شاه ‌ در افکار درویش مآبانه و متابعت وی از میرزا آغاسی، صدر اعظم و مراد او ریشه داشته است. گواه این ادعا وجود برخی سکه‌های اوست که در آنها عبارت یاهو ضرب شده است.

در دوره محمدشاه، تصاویر روی سکه‌ها به حالت استاندارد نزدیک شد و چند عنصر جدید شامل شیر ایستاده شمشیر به دست و دو هلال گیاهی به نگاره‌های پیشین افزوده شد. در واقع پس از شکست در جبهه هرات، محمدشاه ناراحتی خود را از این جریان با برپا خاستن شیر به سمت چپ (غرب) و دادن شمشیر به دست آن روی سکه نمودار کرد. تا این زمان ترکیب نقوش رو و پشت سکه‌ها، تصویر یا نام شاه و تاج، شیر ایستاده و شمشیر به دست، خورشید با چهره انسانی دو هلال گیاهی و پاپیون به همراه نام شهر و سال ضرب بود.

در زمان آغامحمدخان، شیر و خورشید در مقابل عقاب دو سر روسیه انتخاب و در زمان فتحعلی شاه تصویر شاه و تاج روی سکه تظاهر یافت. در زمان محمدشاه برای اولین بار روی مدال شیر ایستاده و شمشیر به دست گرفت (در مدال‌های فتحعلی‌شاه شیر نشسته بود) بعد دو هلال گیاهی در طرفین که با یک گره فانتزی ‌ زیر پای شیر به هم پیوسته‌اند و در بالا و انتهای دو ساقه به تاج کیانی ـ نشانی سلطنتی قاجارها ـ منتهی می‌شوند به این نقوش افزوده شد که در سکه‌ها و مدال‌های پیش از اسلام و دوران اسلامی چنین ترکیبی دیده نشده است.

‌غیر از نشان‌ها و مدال‌های آغامحمدخان که به شکل سکه‌های بزرگ و گاه مربع شکل تهیه می‌شد، نشان‌ها و مدال‌های دیگر شاهان در فرم و تزئینات از نمونه‌های فرنگی الگوبرداری شده، ولی نگاره شیر و خورشید به عنوان علامت ویژه حکومت ایران در میان مدال نقش بسته است.

برای معنای شیر و شمشیر از جمله «اسدالله الغالب» مستفاد می‌شود که در این عصر منظور از شیر، اسدالله و شمشیر ذوالفقار، امام علی(ع) بوده است.

اولین نشان ایرانی که صورت رسمی پیدا کرد در زمان فتحعلی شاه ایجاد شد که نشان «شیر و خورشید» نام گرفت. در این نشان، شیر بدون شمشیر و نشسته از پشت آن خورشید در حال طلوع دیده می‌شود.

ضرب مدال «ظفر» به شکرانه شکست ننگین!

این مدال سال 1808 میلادی از طرف فتحعلی‌شاه به تقلید از اقدام شاه سلیمان سوم در ایجاد نشان هلال احمر عثمانی تاسیس شد. نشان ظفر فتحعلی‌شاه سال 1243 هجری قمری در تبریز ضرب شد که به شکرانه فتح و ظفر! (شکست ننگین جنگ‌های دوم ایران و روسیه که به مصالحه ترکمانچای منجر شد) در بین رجال و اعیان و علما توزیع شده بود. در زمان محمدشاه به مناسبت جنگ‌های هرات مدالی با نام «نشان جلادت» از جنس طلا و نقره ضرب شد که روی نشان، شیر ایستاده و شمشیر به دست و خورشید دیده می‌شود و‌ بالای سرشیر، نقش تاج جلب توجه می‌کند. پشت نشان، درون کادر دایره‌ای در چند رج این شعر نوشته شده است: «هر شیر دل که دشمن شه را عنان گرفت‌/‌ از آفتاب همت ما این نشان گرفت». در زمان محمدشاه برای دلجویی از سربازان خسته از جنگ هرات، نشان مسی جلادست به آنها اعطا شد.

در دوران طولانی حکومت ناصرالدین شاه امر تهیه مدال و نشان با دقت و الگوبرداری از نمونه‌های فرنگی رواج یافته و آیین‌نامه اعطای مدال‌ها و نشان‌ها اصلاح شد. نشان‌های قدس،‌اقدس و مقدس از عالی‌ترین مدال‌های این زمان هستند، ضمن این که انواع و اقسام تازه‌ای از مدال برای افراد مختلف تعریف شد از جمله مدال دانش آموختگان مدرسه عالی دارالفنون و مدال‌هایی که به مناسبت بازدید شاه از قورخانه یا ضرابخانه سلطنتی یا مسافرت فرنگ ضرب شده که مطالعه نقوش آنها و دریافت کنندگان نشان‌ها و خدمات ایشان خود یک تاریخ تفصیلی را بیان می‌کند.

ضرب نشان طلای «یادگار بمباران مجلس»

نشان‌ها و مدال‌های زمان سلطنت مظفرالدین شاه جز در موارد بسیار استثنایی دنباله همان نشان‌های دوران سلطنت ناصرالدین بوده که به دلیل اسراف در بذل و اعطا و خرید و فروش آن توسط افراد نا‌لایق و بی‌محل از ارزش و اعتبار ساقط شد. سکه‌ها و نشان‌های دوران کوتاه سلطنت محمدعلی شاه نیز به روال زمان مظفرالدین شاه بود. یکی از مدال‌های مهم زمان وی که تفسیر زیادی دارد نشان معروف به توپ بستن مجلس است که به نام «نشان یادگار بمباران مجلس» شناخته می‌شود که جنگ و کشمکش بین استبداد مطلق و آزادیخواهی ملت را روایت می‌کند. این نشان که از طلا و نقره ضرب شده پس از به توپ بستن مجلس به سران شرکت‌کننده در تخریب مجلس شورای ملی اعطا شد.

روی نشان داخل دایره وسط تصویر تمام رخ محمدعلی شاه و در طرفین پرچم و تفنگ و سنبه توپ و در پایین طبل و شیپور و دو لوله متقاطع توپ و چند گونه و در روی سکه عبارت طولانی «السلطان ابن السلطان ابن السلطان ابن السلطان و الخاقان ابن الخاقان ابن الخاقان ابن الخاقان السلطان محمدعلی شاه قاجار شاهنشاه ایران» ضرب شده و شاه را انواع سلاح و ابزار نظامی در پوشش گرفته است.

این نشان گویای مطالب بسیاری است از جمله این که شاه با عبارت طولانی مذکور کوشیده برای خود وجاهت، مشروعیت و جایگاهی رفیع تعریف کند تا تمکین بی‌چون و چرای مردم را حق خود جلوه دهد، اما پوشش انبوه اسلحه و ابزار‌آلات حرب در اطراف تصویر، گویای جنگ سرسختانه وی با ملت و چنگ و دندان نشان دادن به مردم است تا فکر مقاومت و مبارزه را از سر بیرون کنند. پشت نشان در دایره وسط شیر و خورشید و بیرون کادر کلمات غیرت، وفا، شاه‌پرستی و رشادت و زیر پای شیر رقم 1326 نوشته شده است.

نشان‌ها و مدال‌های احمدشاه که در دوران پرتلاطم جنگ جهانی اول، غیبت دائمی شاه و تسخیر ایران توسط بیگانگان ضرب شده نیز دارای روال ساده و استانداردی است. روی نشان‌ها معمولا تصویر احمدشاه و بالای آن عبارت «السلطان احمدشاه قاجار شاهنشاه ایران» و سال ضرب و پشت نشان در میان کادر مدور عبارت «السلطان الاعظم الافخم احمدشاه قاجار» و سال ضرب بیرون دایره با برگ‌های زینتی تزئین شده است.

واحد پول در دوره قاجار

واحد سکه‌ها در دوره قاجار عبارت بود از تومان، دینار، ریال، اشرفی و عباسی. اساس مسکوکات ایران، نقره بود و واحد مقدار آن، قران نام داشت اما به طور کل واحدهای اصلی پول در کشور طلا به تومان، نقره به قران و مس به شاهی بود.

یک قران، معادل 20 شاهی و هر شاهی معادل 50 دینار و دو شاهی، معادل صد دینار (صنار)، چهار شاهی معادل یک عباسی، 10 قران مساوی با یک تومان و یک قران و پنج شاهی معادل یک ریال بود و 10 شاهی را که نیم‌قران ارزش داشت، پهن‌آباد یا پناه‌آبادی می‌گفتند که وجه تسمیه آن محل ضرب این سکه در آذربایجان (پناه‌آباد) بود.

علاوه بر نقره و نیکل مسکوکات طلایی نیز ‌ به اشرفی و دو اشرفی و پنج هزاری و دو هزاری موسوم بودند که قیمت معینی نداشتند ولی دو اشرفی از همه بزرگ‌تر بود و قیمتش 4 تا 4.5 تومان بود. ارزش پول ایران هم به نسبت پول کشورهای دیگر همیشه در نوسان و تبدیل و غالبا رو به تنزل بوده است.

علی شمس / جام جم