آنجا که شمشیر ایرانی به کار نیاید

اما در این میانه که شمشیر قاطبه ایرانی کاری از پیش نبرد،‌ مردانی از جنس فرهنگ و اندیشه پا به عرصه مبارزه گذاشتند و توانستند با تدبیر و حکمت نه تنها مغول صحراگرد را به تمدن و فرهنگ‌سازی سوق دهند، بلکه اندیشه تغییر دین به اسلام را نیز در وجود ایشان بارور کردند.

یکی از این بزرگمردان خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی است که در دوران وزارت غازان خان و سلطان محمد خدابنده (الجایتو) خدمات شایانی به فرهنگ و تمدن از بین رفته ایرانی کرد و ویرانی‌ها را به آبادانی و قتل و غارت را تبدیل به فرهنگ دوستی و دین‌پروری کرد.

از اقدامات ارزشمند رشیدالدین که بی‌تردید از آثار بی‌نظیر علمی و فرهنگی در دنیای اسلام به‌شمار می‌رود، برنامه ساخت مجموعه ربع رشیدی و شهرستان رشیدآباد بود. خواجه در این مجموعه بی همتا آثار نبوغ و فراست خویش را به نظاره جهانیان می‌نهد و قدرت تفکر ایرانی را به رخ می‌کشد.

در این مجموعه آنچه از نامه‌ها و همچنین وقف‌نامه ربع رشیدی مستفاد می‌شود حدود 1500 دکان، 30 ‌هزار خانه، 24 باب کاروانسرا، کارخانه‌های کاغذسازی، پارچه بافی، ضرب سکه (دارالضرب) و... ساخته شده وبرای اقناع علمی و بالابردن سطح دانش آن از دانشمندان دیگر بلاد در علوم و فنون مختلف برای تدریس دعوت به عمل آمده است.

در قسمت‌های مختلف این مجموعه که به‌طور اختصاصی برای رشته و حرفه‌ای خاص ساخته شده بود، دانشجویان و استادان به آموزش مشغول بوده و نیز به آزمایش می‌پرداختند؛ چنانچه در پزشکی، کشت خیلی از گیاه‌ها در باغ‌های نمونه آن مورد آزمایش قرار می‌گرفت و در موارد علمی مختلف بحث و تحقیق به عمل می‌آمد1.

این بنای عظیم علاوه بر موارد ذکر شده بناهای دیگری نیز داشته که هرکدام با نام ویژه و کاربرد مشخصی احداث شده بود، که از جمله آنها دارالمساکین، دارالشفا، بیت التعلیم ایتام، مسجد تابستانی و مسجد زمستانی، بیت الکتب، مهمانسرا و آشپزخانه را می‌توان بر شمرد.

اما در این موقوفات و در جنب مساجد تابستانی و زمستانی، مدارسی برپا بود که در آن به تعلیم قرآن،‌ حدیث، ‌تفسیر و... اهتمام می‌شد. در وقف‌نامه آمده است: «روضه، و آن مشتمل است بر دو مسجد، ‌یکی صیفی که آن از صفه صدر است... و در تابستان درس‌های علوم که شرح آن خواهد آمد هم در آنجا گویند و یکی مسجد شتوی ... و درس‌های علوم از تفسیر و غیرهما در آنجا گویند و همچنان مشتمل است بر دارالمصاحف و کتب الحدیث و آن در جوار مسجد شتوی و بر بیت التعلیم ایتام.»

در این وقف‌نامه شرایط معلمان و متعلمان بخش‌ها نیز به این‌گونه مشخص شده است: «در بیان احوال مدرسان و معیدان و فقها و متعلمان علم تفسیر، حدیث و دیگر علوم که در مسجد صیفی و شتوی تعیین شده است و شرح کیفیت درس‌ها و تعلم و اعادت و استفادت و شرایط که ... دارد. این درس‌ها در مسجد صیفی و شتوی که در روضه ربع رشیدی است... شرط کرده آمد که متولی، دو مدرس را تعیین کند که یکی عالم باشد بر علم تفسیر و حدیث و متقن باشد در آن و موصوف باشد به حسن سیرت و هر روز غیر از ایام جمعات و ثلاثا و سایر ایام تعطیل درسی از تفسیر و درسی از حدیث جهت دو نفر طالب علم نیک سیرت القا کند. جهت یکی از تفسیر و جهت یکی از حدیث و همچنان باید که این مدرس در ایام جمعات احادیث نبوی را بعد از نماز جمعه روایت کند .... و مدرس دیگری مردی باشد فاضل عالم به اصولین و به فروع،‌ نیکو سیرت و مشهور به صلاح و اگر متقن باشد و عالم باشد به علوم عقلی و حسابی و صاحب ذوق باشد در سلوک، اولی‌تر باشد تا جهت دو متعلم که متولی تعیین کند به شرط این که نیکو سیرت باشد و به ملازمت درس خوانند از آنچه خواهند از اصول دین و اصول فقه و از علم فروع.»

همچنین در شرایط تعیین معید در متن وقف نامه آمده است: «و همچنان شرط کرده آمد که متولی معیدی را معین کند که درس‌ها [ی] این دو متعلم جهت ایشان اعادت کند به شرط که فاضل باشد و در مرتبه مدرس باشد یا نزدیک بدو.»

نکته جالب توجه در این وقف‌نامه تفکر خواجه رشید در آزادی آرای اعتقادی است، چه با وجود این که خود از اهل سنت است اما در شرایط وقف‌نامه می‌نویسد: «و چون اغلب مدرسان [و] متعلمان تبریز بر مذهب حقه ائمه نام و فقهای اسلام اثنی عشریه علیهم الصلواه و السلام بوده‌اند، لاجرم شرط رفت که تمامت مدرسان و محصلان مذکور از اهل این مذهب باشند.»

همچنین بیت الحفاظی در این مجموعه ایجاد شده بود که در آن به حفظ کلام‌الله مجید اهتمام می‌شد: «در بیت الحفاظ حدود 200 نفر از حافظان قرآن،‌ آموزش شاگردان را به عهده داشتند که هزینه زندگی و مخارج ایشان از موقوفات شیراز و روم تامین می‌شد.»2

بسیار حائزاهمیت است که در این موقوفه مکانی به نام دارالتعلیم ایتام نیز وجود داشته است که ایتام و افراد بی‌بضاعت در این مکان تعلیم قرآن می‌دیده اند و این موضوع از اندیشه متعالی خواجه رشیدالدین در توجه به‌سواد برای عموم جامعه سرچشمه گرفته است. در وقف نامه شرایط و وظایف معلم در دارالتعلیم ایتام را این‌گونه ذکر کرده است: «شرط آمده از برای معلمی که در آنجا [دارالتعلیم ایتام] ده یتیم مستحق را تعلیم قرآن کند.»3

اما یکی دیگر از ابداعات خواجه رشیدالدین و تاج الدین علیشاه گیلانی ایجاد «مدرسه سیاره»4 بوده که در چادری بزرگ برقرار می‌شده و در سفرهای سلطانی با ایشان جابه‌جا می‌گشته است، که در این چادر، دانشمندان، علما و فضلای علمی، غوامض و آرای حکمی و حتی قضاوت را در موارد مختلف به مستعدین تعلیم می‌دادند.

پی‌نوشت‌ها:

1ـ آثار باستانی آذربایجان (آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز) مرحوم عبدالعلی کارنگ جلد 1 انتشارات انجمن آثار ملی 1351.

2ـ ربع رشیدی جامه دانش‌های روز، مسعود مرادی؛ مجموعه مقالات درباره خواجه رشیدالدین فضل‌الله و ربع رشیدی ج 2، به اهتمام رضا رحمانی، 1388.

3ـ وقف‌نامه ربع رشیدی (الوقفیه الرشیدیه بخط الواقف فی بیان شرایط امور الوقف و المصارف)، رشیدالدین فضل‌الله بن ابی الخیر بن عالی‌الهمدانی مشتهر به رشیدالطبیب، به اهتمام و زیرنظر مجتبی مینوی و ایرج افشار، انجمن آثار ملی 1350.

4ـ دین و دولت در ایران عهد مغول، دکترشیرین بیانی ج2، مرکز نشر دانشگاهی1389 .

هوشنگ شکری / جام‌جم