شرط‌های ساوجی برای سلطنت ناصرالدین‌شاه

ضرورت تاسیس و استقرار حکومت در قالب مباحثی چون ضرورت «انتظام نظام مدینه» یا «انتظام احوال رعایا و بنی‌آدم»، نخستین بحث محوری ساوجی در سیاست مدن است. او در مقدمه رساله خویش و قبل از طرح مباحث اصلی، با عنوان یک باور مبنایی تاکید دارد که خداوند بر اساس حکمت و رحمت شامله خود نظام عالم و انتظام امور مردم را متکی به خلافت عظمی و سلطنت کبری و پادشاهی صوری و معنوی یا ریاست دینی و دنیوی قرار داده است. به هر حال ساوجی با تمهید چنین مقدماتی بر آن است تا نتیجه بگیرد سلطنت ناصرالدین شاه نیز که می‌تواند مشروط بر آن سلطنتی عادله و مقید بر ترویج دین و اجرای شریعت حضرت سیدالمرسلین و امر به معروف و نهی از منکر باشد، به سلطنتی مشروع و ریاستی کامله و مدینه او نیز به مدینه‌ای فاضله متحول شود.^​2​

ساوجی در بیان دولت عادل مراجعه به تاریخ می‌کوشد نمونه آن را در دولت شهریاران پیش از اسلام به دست دهد. وی همواره تاکید دارد که فرمانروایان به داد و دادپروری گرایند تا هم خود رستگار شوند و هم به دیگران رستگاری بخشند.³ انکار اندیشه ضرورت اطاعت بی‌قیدوشرط سلاطین به ساوجی این امکان را می‌دهد تا به سوی اندیشه سلطنت مبتنی بر میثاق میان مردم و سلطان روی آورد. به گمان او حداقل میثاق میان مردم و پادشاه، توجه حاکمیت به عدالت است. عدل در اندیشه ساوجی به معنای زیر است: «بازداشتن خود از ستم به مردمان و دفع ظلم دیگران به قدر امکان از ایشان و نگاه داشتن هر کسی را به حق خود.»⁴

^{1ـ زرگری نژاد، غلامحسین.رسایل سیاسی عصر قاجار،ج1، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران 1379ص17،ص11.}

^{2ـ همان،صص10،11.}

^{3ـ فریدون آدمیت و هما ناطق، افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار، انتشارات آگاه، تهران ۱۳۵۶،. صص17،18.}

^{4ـ زرگری‌نژاد، رسایل سیاسی عصر قاجار، ج1، ص 12.}