در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
از آن سو مسئولان سازمان فضایی ایران نیز با اشاره به تعداد نفرات محدود و بودجه این طرح، برد تبلیغاتی و اقتدارآفرینی آن را بسیار موثر قلمداد میکنند و اعتقاد دارند سرریز دانش و فناوریهای توسعه داده شده در این طرح، زیرساخت مناسبی برای خیلی از طرحهای علمی کشور در آینده خواهد بود.
اما اجازه دهید نگاهی به تاریخچه شکلگیری این ماوریت پرسروصدای سازمان فضایی ایران بیندازیم و در پایان برخی نگرانیهای کارشناسان صنعت فضایی از ادامه و روند انجام این طرح را پیگیری کنیم.
تاریخچه یک سازمان پیشگام
حدود سالهای 1380 کارشناسان پژوهشگاه هوافضا که برخلاف نام پرطمطراق سازمان متبوعشان، در ساختمانی کوچک در انتهای یک کوچه بن بست، آرام و بیسر و صدا اما شاد از انعقاد قراردادی بزرگ، کار تحقیق و پژوهش روی آزمایشگاه فضایی را آغاز کرده بودند، هیچگاه فکرش را هم نمیکردند روزی قرار است این طرح کاملا علمی به ابزاری برای نمایش اقتدار تبدیل شود.
آزمایشگاه فضایی قرار بود یک محمولهای علمی و ابزاری باشد برای صدها دانشجو از دانشگاههای بزرگ و کوچک ایران تا حجم تحقیقات فراجوی کشور در حوزههای مختلف علم و دانش را افزایش دهد. زمینشناسی، نجوم، علوم اتمسفری، علم مواد، فناوریهای مربوط به پرتاب و بازیافت محمولههای فضایی و دهها عنوان علمی دیگر، کیسههایی بود که برای این آزمایشگاه کوچک دوخته شده بود. در این میان قرار بود یکی از بخشهای کوچک طبقهای میانی از این آزمایشگاه فضایی به ارسال و دریافت نمونههای کشت شده سلولی و باکتریایی، جهت مطالعه اثر شرایط فضا روی موجود زنده اختصاص داده شود. بخشی کوچک که مثل مسافران آینده خود، به سرعت تکثیر پیدا کرد، بزرگ شد و کل طرح را از آن خود کرد.اما داستان چه بود و چه عاملی باعث شد تا یک طرح علمی، آینده و حتی نام یک پژوهشگاه را تحت تاثیر خود قرار دهد؟
دگردیسی یک پژوهشگاه
تا همین چند سال پیش اگر به آدرس اینترنتی www.ari.ac.ir سر میزدید، با عنوان پژوهشگاه هوافضا روبهرو میشدید. پژوهشگاهی متعلق به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری که قرار بود در حوزههای مختلف هوافضایی کشور به تحقیق، توسعه دانش و خلق فناوری اقدام کند. حوزههای متنوعی مانند آیرودینامیک، دینامیک پرواز، حقوق و زیستشناسی هوافضایی، فناوریهای فضایی و دهها عنوان بزرگ و کوچک دیگر. به این ترتیب و با نگاهی ساده به مجموعه این پژوهشگاه میشد دید که ساختار آن بهگونهای طراحی شده تا عناوین جدید علمی در داخل آن برای نخستین بار تعریف و عملیاتی شوند تا به بهانه آن نیروی انسانی، دانش مرتبط و حتی فناوری لازم تولید و توسعه داده شود.
در دوران کوتاه عمر این پژوهشگاه شاهد بودیم که برخی از این عناوین خود بزرگ و مقتدر شدند و موجبات ایجاد صنعت یا تحقیقاتی موازی را در بیرون از چهارچوب پژوهشگاه فراهم آوردند.
این دوران رویایی ادامه داشت تا اینکه سازمان فضایی ایران که سالها بعد از تولد پژوهشگاه هوافضا به وجود آمده بود، آنقدر بزرگ شد که دیگر نمیتوانست به این پژوهشگاه به چشم یک همکار وزارت علومی یا مرکزی تحقیقاتی در کنار خود نگاه کند.
حالا این سازمان به بازوی تحقیقاتی نیاز داشت و ساختار پژوهشگاه هوافضا مورد پسند بود، پس مقدمات ادغام آن در سازمان فضایی ایران آماده شد. پژوهشگاه هوافضا تنها نامزد ین ادغام سازمانی نبود.
مراکز تحقیقاتی و حتی کارگاهی دیگری در گوشه و کنار کشور به سازمان فضایی ایران سپرده شد تا موجبات رشد سریع این سازمان فراهم شود.
نجات پژوهشگاه هوا فضا با ظرف کشت میکروب!
ادغام پژوهشگاه هوافضا در سازمان فضایی ایران مصادف با زمانی شد که دولت وقت بشدت بهدنبال اجرای نمایشی بزرگ در فضا میگشت. نمایشی که بتواند اقتدار و توانمندی فناورانه کشور را به رخ کشورهای غربی که در آن روزگار تصور میکردند با بستن مرزهای خود روی دانشمندان ایرانی، میتوانند کشورمان را از توسعه علمی باز دارند، بکشاند.
کارشناسان پژوهشگاه هوافضا که درست در همین روزگار کم کم داشتند از شوک ادغام ناگهانی با سازمان فضایی ایران خارج میشدند، با آگاهی از تمایل سیاستمداران وقت برای باز کردن باب سفرهای سرنشین دار ایرانی به فضا، ناگهان به یاد آن ظرف کوچک کشت موجودات تک سلولی در یکی از طبقات میانی کاوشگر خود افتادند.
مقدمات یک آزمایش ساده، خیلی زود آماده و نخستین محموله زیستی ایران که از چند کرم و موش و لاکپشت تشکیل شده بود با یک راکت سوخت جامد به آسمان پرتاب شد. پرواز چند دقیقهای کاوشگر3 که اصلا به مرز فضا نرسید و خیلیها در اینکه آن حیوانات زنده به زمین بازگشته باشند هم شک دارند، زمینهساز اتفاقاتی پشت سر هم شد که سرنوشت آن پژوهشگاه و کارمندانش را بشدت تغییر داد.
پژوهشگاه هوافضا با آن همه سابقه و تاریخچه، ناگهان از روی زمین حذف و به جای آن عنوان جدید پژوهشکده سامانههای فضانوردی سربرآورد تا بخش کوچکی از یکی از دهها طرح قبلی به ماموریت اصلی آن تبدیل شود. جایگاه سازمانی آن هم به پژوهشکده تنزل پیدا کرد تا سازمان فضایی ایران بتواند از طریق پژوهشگاه فضایی خود روی روند انجام این ماموریت جدید نظارت داشته باشد.
میمونهای فضانورد یا نقاط مداری؛ مساله این نیست!
مدیران ارشد طرح اعزام موجود زنده به فضا که با هدف نهایی سفر یک ایرانی به مدار زمین تعریف شده بود، این روزها کمی از هدف بزرگ خود کوتاه آمده اند و به اعزام انسان به مسیر زیر مداری، یعنی همان مسیری که دو میمون پیشگام و فرگام طی کردند، قناعت کردهاند. اما همین ماموریت تخفیف داده شده نیز مورد انتقاد بسیاری از فعالان صنعت فضایی است. منتقدان همگی اذعان دارند که طرح سفرهای سرنشین دار به فضا هم از جنبه خبری و هم از جنبه فناوری، حرفهای بسیاری برای زدن دارد اما...
اما آنها میگویند ایران در شرایط بسیار خاصی قرار دارد. ما کشوری پهناور با جمعیتی بزرگ هستیم که نمیتوانیم از کاربردهای فضایی و منافع آن چشم بپوشیم. آن هم در شرایطی که تحریمهای جهانی و بغضهای منطقهای داشتههای ما در فضا را نشانه گرفته و تلاش میکند تا ایران را از این بازی بزرگ بیرون اندازد. مهر ماه گذشته بود که اکبر ترکان سرپرست وقت سازمانی فضایی ایران خبر نگرانکننده از دست رفتن یکی از سه نقطه مداری ارزشمند کشورمان را اعلام کرد. دلیل اصلی این خسران بزرگ ناتوانایی سازمان فضایی ایران در استقرار ماهواره مخابراتی در این نقاط بوده است. در چنین شرایطی کارشناسان میپرسند آیا بهتر نیست سازمان فضایی ایران منابع محدود انسانی و بودجهای خود را در حوزه بهرهبرداری از فضا متمرکز کند؟
در پاسخ گفته میشود که هم طرح اعزام انسان به فضا و هم طرح بزرگ استقرار ماهواره مخابراتی در مدار زمین ثابت، به جای خود منافع و مزیتهایی دارند که نمیتوان یکی را به خاطر دیگری تعطیل کرد. اما نکته مهم و انتقاد اساسی که نسبت به این طرح باقی میماند، افق تاریک و آینده نامفهومی است که حداقل از منظر بیرونی، چهره طرح اعزام انسان به فضا را مبهم کرده است.
در درجه اول باید به این نکته اشاره نمود که پارامترهای موثر در موفقیت پرواز یک سفینه فضایی آنقدر فراوان و پیچیده و وابسته به هم هستند که هیچ آزمایش و شبیهسازی زمینی نمیتواند صحت عملکرد یک سفینه فضایی را در زمان پرواز تضمین کند و به همین دلیل جای تعجب دارد که چرا پژوهشکده سامانههای فضانوردی به جای طراحی و ساخت سفینهای که بتواند انسان را با خود به فضا ببرد و تلاش برای تست و آزمایش آن در محیط عملیات واقعی و حین پرواز با سرنشینانی روباتیک یا حیوانی، در هر پرتاب خود یک سفینه فضایی جدید را به مردم معرفی میکند.
نکته دوم اینکه اگر قرار است این طرح پس از اعزام انسان به مسیر زیر مداری تعطیل شود، همین بودجه اندکی که سازمان فضایی ایران ادعای آن را دارد به چه دلیلی و به منظور رفع چه نیازی از مملکت باید صرف شود؟ پرسشهایی که امیدواریم به زودی بتوانیم در گفتوگو با مسئولان سازمان فضایی ایران، پاسخی برای آن بیابیم.
فرگام، طوفان شرقی را کامل کرد
سفر به فضا و دستاوردهای فناورانه ناشی از آن باوجود گذشت 60 سال از گردش ماهواره اسپوتنیک به دور زمین و ورود بشر به عصر فضا، هنوز داستانی خارقالعاده و مهم است که با آغاز هر ماموریت فضایی، توجه دنیا را به خود جلب میکند. اما نکته مهم دهههای نخستین عصر کاوشهای فضایی در تمرکز ناعادلانه آن نزد ابرقدرتهای زمانه یا همپیمانان آنان بوده است. انحصار و تمرکزی که این روزها چین، هندوستان و اکنون ایران در حال بر هم زدن آن هستند.
چند روز اخیر خبرهای فضایی شرق دنیا، فعالیتهای ماوراء جوی غرب سیاره زمین را به شدت تحت تاثیر خود قرار داده است. دل کندن فضاپیمای مانگالیان از قید گرانش زمین و آغاز سفر تاریخی آن به مقصد سیاره مریخ و هیجان تماشای فرود آرام ماه نورد چینی چانگ ای3 بر سطح تنها قمر زمین همه نگاهها را به شرق، جایی که خورشید از آنجا طلوع میکند متوجه کرده بود که تصویر فرگام، دومین میمون فضانورد ایرانی از فراز مرز فضا، دیوار شیشهای انحصار را برای همیشه شکست. حالا شرقیها هم در کاوش فضای ماورای جو حرفهای فراوانی برای زدن دارند.
شهرام یزدان پناه / گروه دانش
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در واکنش به حمله رژیم صهیونیستی به ایران مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
رییس مرکز جوانی جمعیت وزارت بهداشت در گفتگو با جام جم آنلاین:
گفتوگوی «جامجم» با سیده عذرا موسوی، نویسنده کتاب «فصل توتهای سفید»
یک نماینده مجلس:
علی برکه از رهبران حماس در گفتوگو با «جامجم»: