کوسه‌های خلیج‌فارس در مسیر انقراض

با توجه به این که تاریخچه حضور کوسه‌ها در آب‌های جهان به بیش از 450 میلیون سال قبل برمی‌گردد، آیا دانشمندان موفق شده‌اند فسیلی دال بر حضور کوسه‌های نخستین در خلیج فارس پیدا کنند؟

مطالعات باستان‌شناسی در ابوظبی تاکنون موفق به کشف نمونه‌های مختلفی اعم از مهره‌ها و دندان‌های کوسه‌ها از سایت‌های مختلف شده که تاریخچه برخی از آنها به حدود 7000 سال پیش بازمی‌گردد. این مساله بخوبی نشان می‌دهد که سابقه شکار و البته بهره‌کشی از کوسه‌ها در این منطقه یک سنت قدیمی و بخشی از میراث فرهنگی جوامع گوناگونی بوده که در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند.

مشخصات بارز و در عین حال متفاوت کوسه‌های خلیج فارس چیست؟

من در مطالعات خود موفق به شناسایی 30 گونه مختلف شده‌ام. در این راستا صرفا به گونه‌های زنده توجه نشده بلکه گاهی نمونه‌های صید شده در بازار و اسکله‌های مختلف نیز معیار قرار گرفته است. تفاوت‌های ظاهری در بیشتر گونه‌های این منطقه به چشم می‌خورد، به عنوان مثال از نظر اندازه، آنها طیف گسترده‌ای را پوشش می‌دهند. کوچک‌ترین گونه‌ها حداکثر 70 یا 80 سانتی‌متر طول دارند در حالی که گونه‌های بزرگ‌تر گاهی به مرز بیشتر از چهار متر هم می‌رسند. کوسه نهنگی یا وال کوسه با نام علمی Rhincodontypus که در زبان محلی به آن کولی‌کر هم گفته می‌شود، ظاهرا یکی از بزرگ‌ترین گونه‌های آب‌های خلیج فارس است که طول بدنش گاهی به بیشتر از 15 متر می‌رسد. این گونه از پلانکتون‌ها یا موجودات ریز میکروسکوپی که در آب دریا غوطه‌ور هستند، تغذیه می‌کند. (وال کوسه گونه‌ای در معرض خطر انقراض است که معمولا نسبت به اطراف خود حتی صدای موتور لنج‌ها بی‌تفاوت است و به همین مناسبت به آن کولی کر نیز می‌گویند. «نگارنده») گونه دیگری نظیر کوسه گاوی با نام علمی Carcharhinusleucas از گونه‌های رایج آب‌های شیرین است و در مصب‌ها و رودخانه‌ها هم دیده می‌شود. این گونه گاهی به مرز 3.5 متر نیز رسیده است. در واقع هر گونه کوسه‌ها، از نظر رفتاری، نحوه استفاده از زیستگاه و رژیم غذایی خصوصیات منحصربه‌فرد خود را داراست.

کوسه‌ها اغلب منزوی و رفتارشناسی آنها کار بسیار دشواری است. روش‌های شما برای کسب اطلاعات از آنها چگونه و بر چه اساسی است؟

درک ما از رفتار کوسه‌های این منطقه بسیار محدود است و هنوز کمبودهای زیادی وجود دارد. پیش از آن که طرح تحقیقاتی خود را آغاز کنم، حتی یک فهرست دقیق از اسامی کوسه‌های مختلف خلیج فارس وجود نداشت. در آن زمان تهیه چنین فهرستی برای من در اولویت قرار داشت. بدون آن که بدانیم چه گونه‌هایی در آب‌های خلیج فارس هستند، کسب اطلاع از فراوانی و پراکنش آنها و حتی اجرای هر گونه طرح حفاظتی عملا غیرممکن است. طی این چند سال موفق به جمع‌آوری اطلاعات فراوانی از انواع گونه‌ها شده‌ایم، اما برای آن که بتوان از آنها به نحو موثر و کارآمدی حفاظت کرد؛ هنوز اطلاعات زیادی در زمینه بیولوژی، مکان‌هایی که آنها از فرزندان خود مراقبت می‌کنند، ساختارهای جمعیتی و البته جابه‌جایی و مهاجرت لازم است. به عنوان مثال هنوز بدرستی مشخص نیست که چه گونه‌هایی در آب‌های خلیج‌ فارس می‌مانند یا این که چه گونه‌هایی به اقیانوس هند مهاجرت می‌کنند. سیکل ابهام‌ها کماکان ادامه دارد.

تحقیقات شما بر اصل مشارکت‌های داوطلبانه متمرکز شده. در این باره بیشتر توضیح دهید.

واقعیت امر این است که من هیچ‌گاه قادر نبودم داده‌های موجود فعلی را بدون کمک بیش از 80 داوطلبی که در این تحقیقات مرا همراهی کردند، گردآوری کنم. این افراد برخی اوقات برنامه کاری خود را رها می‌کردند و به بازارهای اطراف سواحل سرکشی می‌کردند یا حتی در تحقیقات میدانی روی کشتی و قایق مرا همراهی می‌کردند. شخصا چند ایمیل به برخی از ارگان‌ها و سازمان‌های امارات عربی متحده ارسال کردم و پاسخ‌های بسیاری دریافت کردم که پاره‌ای از آنها برای من براستی جالب بودند. همه این موارد را گفتم تا به این نتیجه‌گیری برسیم که جوامع محلی این منطقه درباره کوسه‌ها مشتاق هستند. در مقابل من نیز این امکان را به دست آوردم که آنها را در جریان اندک اطلاعات موجود و خطراتی که کوسه‌ها را تهدید می‌کنند، بگذارم. اکنون درصدد هستم وب‌سایتی راه‌اندازی کنم که در آن همه داوطلبان و جوامع محلی بتوانند مشاهدات خود را چه در بازارهای صیادی و چه در حین غواصی ارائه کنند. این داده‌ها قطعا به گردآوری سالانه اطلاعات کمک خواهد کرد.

پروژه نظارت و پایش کوسه‌های خلیج‌فارس توانسته رفتار کوسه گاوی (Rhincodontypus) را با استفاده از علائم ماهواره‌ای برای مدت طولانی تحت نظر بگیرد. آیا این طرح در ارائه یک سری نکات کلیدی به منظور حفاظت از این گونه نیز موفق عمل کرده است؟

این پروژه که زیرنظر دیوید رابینسون اداره می‌شود، براستی فوق‌العاده است. بخشی از تحقیقات روی ردیابی مسیرهای حرکت کوسه‌های نهنگی و بخشی هم روی بررسی پراکنش جمعیتی متمرکز شده است. در زمینه مبحث پراکنش جمعیتی تحقیقات به این سمت رفته که آیا این گونه از دیگر گونه‌ها جداست یا به نوعی با آنها در ارتباط است. این پروژه هنوز ادامه دارد، اما طی مدت نزدیک به سه سال که از این تحقیق می‌گذرد، برداشت‌های خیلی خوبی خصوصا در عرصه رفتارشناسی از این گونه حاصل شده است. طرح مشخصا حاوی اطلاعاتی است که می‌تواند برای حفاظت از کوسه گاوی موثر واقع شود. یکی از مشخص‌ترین دستاوردهای این تحقیق ارائه این دیدگاه به محققان است که در چه آب‌هایی باید انتظار مشاهده کوسه گاوی را داشت یا این که در چه قسمت‌هایی اجرای معیارهای حفاظتی ضروری است.

از دیدگاه شما آیا این تحقیق می‌تواند در کشورهای دیگر نظیر ایران هم اجرا شود؟

تا آنجا که اطلاع دارم، تحقیقات اندکی در ایران در این زمینه انجام شده است، اما نظر به این‌که ایران یکی از کشورهایی است که صید قابل توجه کوسه در آن انجام می‌شود، بنابراین داشتن درک بهتر از تاثیر این صیادی گسترده بر اکوسیستم و گونه‌هایی که شکار می‌شوند، خود یک گام اساسی در راستای حفاظت از کوسه‌‌ها در خلیج فارس است.

با توجه به افزایش تقاضا برای انواع محصولات حاصل از کوسه در بازارهای آسیا، آیا می‌توان گفت که آسیب‌پذیری چه گونه‌هایی در این زمینه بیشتر است؟ به عبارت دیگر چه گونه‌هایی در آب‌های خلیج‌فارس بیشتر توسط صیادان شکار می‌شوند؟

بله، تقاضا برای محصولات به دست آمده از کوسه‌ها اعم از گوشت و باله‌ها در آسیا بشدت رو به افزایش است. انواع گونه‌های سر چکشی‌ و کوسه‌های بزرگ خانواده Carcharhinidae که باله‌های سیاهی دارند، ازجمله گونه‌هایی هستند که تقاضا برای آنها بیشتر است، البته خیلی دشوار است که بتوان گفت کدام گونه‌ها بیشتر از دیگران آسیب‌پذیر هستند، چراکه تاکنون ارزیابی منطقه‌ای درستی در این‌باره روی هیچ گونه‌ای انجام نشده است. داده‌های ما در این زمینه صرفا متکی به شرایط این گونه‌ها در جاهای دیگر دنیا و نه مشخصا این منطقه خاص جغرافیایی است.

بنابراین حتما لازم است که اطلاعات بیشتری درباره کوسه‌های خلیج‌فارس جمع‌آوری شود. برخی از رایج‌ترین گونه‌هایی که در اینجا توسط ماهیگیران صید می‌شوند، عبارتند از کوسه دم تیره با نام علمی Carcharhinussorrah و کوسه شیری با نام علمی Rhizoprionodonacutus (کوسه دم‌ تیره گونه‌ای در معرض تهدید است که با وجود توان تولیدمثل زیاد بیشترین تهدیدها و بهره‌کشی‌ها را از جانب انسان‌ها متحمل شده است. کوسه شیری از نمونه‌هایی است که بیشتر در بازارهای ماهی‌فروشی دیده می‌شود حتی بسیاری از فیله ‌ماهی‌ها به این‌گونه تعلق دارد. پراکنش این‌گونه زیاد است، اما هنوز ارزیابی درستی از جمعیت آن انجام نشده: «نگارنده»)

مشکلات فعلی حاصل شرایط است، آیا نمونه‌ای ژنتیکی وجود دارد که ثابت کند، جمعیت این‌ گونه‌‌ها رو به کاهش است؟

در طرحی که مسئولیت آن را به عهده دارم، مبحث ساختارهای جمعیتی و تهیه نمونه‌های مختلف اعم از DNA دنبال نمی‌شود، با وجود این شخصا با موسسات مختلف در این زمینه همکاری‌هایی انجام داده‌ام. در این تحقیقات تلاش شده تا آنالیزهای دقیق ژنتیکی روی چند گونه کوسه که از نظر صیادی در این منطقه اهمیت بسزایی دارند، انجام شود. بدیهی است که چنین آنالیزهایی می‌توانند برداشت‌های بهتری را از موقعیت کوسه‌ها در اختیار قرار دهند. با این وجود ارزیابی نمونه‌ها می‌بایست برای هرگونه به‌طور جداگانه انجام شود تا درک بهتری هم از کاهش جمعیتی حاصل شود.

آیا شما حاضر به همکاری با متخصصان ایرانی هستید؟

حتما. خلیج‌فارس بدنه آبی نسبتا کوچکی است و یقین دارم جمعیت بیشتر کوسه‌ها در مرزهای آبی ایران، امارات عربی متحده، قطر و عربستان تقسیم شده است. بنابراین همکاری در این عرصه یک امر لازم و حیاتی است. تحقیقات می‌تواند به شکل همکاری‌های دوطرفه یا حداقل به شکل مقایسه‌ای انجام شود.

و سخن آخر؟

گزارش‌ها از بیشتر کشورهای حاشیه خلیج فارس حاکی از کاهش ذخایر آبزیان و نزدیک شدن به مرزهای نگران‌کننده است. این احتمال وجود دارد که برخی از گونه‌های کوسه‌ها به دلایلی اعم از ماهیگیری، تخریب زیستگاه و حتی دیگر تهدیدات با پدیده تاسف‌بار انقراض مواجه شوند، بنابراین بسیار مهم است که همه کشورهای این منطقه به جمع‌آوری اطلاعات از میزان صید کوسه‌ها در کشورهای خود اقدام کنند. در شرایط فعلی بدون اغراق اجرای معیارهای شدید حفاظتی نیز امری اجتناب‌ناپذیر و ضروری است.

درخواست دکتر جابادو از ایرانیان

تیم تحقیقاتی «نظارت و پایش کوسه‌های خلیج‌فارس» از هرگونه همکاری در این عرصه قدردانی کرده و از هموطنان ایرانی درخواست کند در صورت مشاهده کوسه نهنگی در آب‌های ایران، اطلاعات و مشاهدات خود را در فرمی که در آدرس اینترنتی http://goo.gl/NiZQib قراردارد، گزارش کنند. این اطلاعات هر چقدر هم که مختصر می‌تواند پژوهشگران را در امر حفاظت از کوسه‌ها به‌عنوان ستون اساسی اکوسیستم دریایی خلیج‌فارس یاری دهد. در ضمن از طریق همین وب‌سایت می‌توان دیگر اطلاعات، عکس‌ها و گزارش‌ها از انواع کوسه‌های خلیج‌ فارس را چه زنده و چه حتی در بازارهای ماهی‌فروشی در اختیار محققان مربوط قرار داد.

فرناز حیدری / جام‌جم