اولین حمام‌های عمومی دنیا

از آن جالب‌تر، این که حالا در بسیاری از خانه‌ها نه‌تنها یک حمام خصوصی که حتی دو یا سه حمام وجود دارد! چیزی که قدیم اصلا به فکر مردم هم نمی‌رسید و نمی‌توانستند حتی آن را تصور کنند.‌ سال‌ها قبل به هیچ عنوان چنین شرایطی نبود و مردم که به استفاده از همان حمام‌های عمومی دلخوش کرده بودند، در بسیاری از نقاط دنیا برای حفظ نظافت از چنین حمام‌هایی استفاده می‌کردند. این روزها اما وضع خیلی فرق کرده و دیگر گذر خیلی‌ها به این حمام‌های عمومی نمی‌افتد، مگر زمانی که مشکلی پیش بیاید و مجبور باشند به جای حمام خصوصی خانه خودشان از چنین حمام‌هایی استفاده کنند. البته در بعضی کشورها مانند ژاپن و ترکیه، حمام‌های عمومی به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری شناخته شده و گردشگران می‌توانند با حضور در این حمام‌ها با آداب و رسوم خاص آن کشور آشنا شوند و در عین حال از خدمات حمام هم استفاده کنند.

می‌گویند یونانیان و رومیان باستان در ساخت حمام‌های عمومی و استفاده از آنها پیشتاز بوده‌اند. آن طور که باستان‌شناسان می‌گویند بعضی حمام‌های عمومی در این کشورها به قدری بزرگ بوده که فضایی برای گفت‌وگو و اتاق‌هایی برای نیایش و مدیتیشن داشته است. البته با این‌ که رومی‌ها و یونانی‌ها تقریبا با هم به فکر ساخت حمام‌های عمومی و استفاده از آنها افتاده‌اند، ولی شیوه حمام کردن در این دو منطقه با یکدیگر تفاوت‌هایی داشته است. مثلا رومی‌ها برای حفظ سلامت و بهداشت، بدنشان را می‌شستند و از حمام استفاده می‌کردند، در حالی که یونانیان باور داشتند فقط خانم‌ها می‌توانند در آب غوطه‌ور شوند و تمام قسمت‌های بدن را در آب فرو کنند و به همین دلیل، مردان یونانی هیچ‌وقت به طور کامل در آب حمام فرو نمی‌رفتند.

حمام بزرگ در دره سند

تا به حال فکر کرده‌اید اولین حمام عمومی که در جهان وجود داشته، چه شکلی بوده است؟ اصلا چه کسانی به فکر ساخت این حمام افتاده‌اند و ویرانه‌هایش در چه منطقه‌ای پیدا شده؟ مسلما با در نظر گرفتن حمام‌های خصوصی که اکنون در بیشتر خانه‌ها وجود دارد، تصور اولین و قدیمی‌ترین حمام‌های عمومی دنیا بسیار دشوار خواهد بود.

با این حال جالب است بدانید برخی می‌گویند اولین حمام عمومی دنیا در خرابه‌های تمدن دره سند پیدا شده است و این حمام که به عنوان حمام بزرگ از آن یاد می‌کنند و محل آن در پاکستان امروزی است، فقط به اندازه یک استخر معمولی بوده است که به کمک پله‌ها مردم می‌توانستند پایین بروند و بالا بیایند. البته این حمام داخل ساختمانی بزرگ‌تر قرار داشته و برای استفاده عموم مردم ساخته شده بود. علاوه بر این، براساس آنچه در یکی از کتاب‌هایی که درباره تاریخچه حمام‌های عمومی نوشته شده، آمده است، تاریخ ساخت این حمام‌ها از یونان آغاز شده؛ جایی که زنان و مردان پس از ورزش‌ و فعالیت‌های‌ فیزیکی، دست و صورت‌شان را در حوضچه‌های خاصی می‌شستند و خودشان را تمیز می‌کردند. پس از آن نیز حمام‌هایی در فضای پوشیده ساخته شد که در آن مجسمه‌هایی از جنس سنگ مرمر سفید که به شکل شیر ساخته شده و از شکمشان آب بیرون می‌آمده است، نقش دوش را ایفا می‌کردند. در یونان، حمام کردن رسم و رسوم خاصی داشته است بیشتر از این ‌که به یک کار عادی شبیه باشد به هنری اصیل تبدیل شده است. در این منطقه برای حمام کردن باید مراحل خاصی به ترتیب اجرا می‌شد؛ مثلا ابتدا پاکسازی شن‌ها، بعد حمام آب گرم، حمام بخار در یک اتاق تاریک، شیرجه زدن و پریدن در حوضچه آب سرد و در انتها هم ماساژ دادن بدن با روغن‌های معطر.

حمام‌ رومی

حمام کردن و شست‌وشوی بدن یکی از فعالیت‌های مهمی بود که مردم روم باستان به طور روزانه مشغول انجام آن می‌شدند. حمام‌های عمومی در روم باستان شامل وانی کوچک، حوضچه شست‌وشو و قسمتی برای شست‌وشوی پاها بوده است. این حمام‌ها اتاق‌هایی داشته که درجه حرارت آن به ترتیب افزایش می‌یافته تا افرادی که برای استفاده از حمام آمده بودند، کم‌کم با این افزایش دما هماهنگ ‌شوند. این افراد ابتدا باید در قسمت ورودی حمام، لباس‌ها را درآورده و پس از آن وارد اتاق سرد می‌شدند که آب سردی هم داشته است. پس از آن نوبت اتاق گرم و حمام آب گرم بود و بعد هم اتاقی با هوا و آب داغ. در این اتاق، حوضچه‌های آب سردی هم وجود داشته که مردم می‌توانستند برای خنک شدن از آنها استفاده کنند. پس از پایان حمام هم دوباره به بخش سرد برمی‌گشتند تا با روغن‌ بدن‌شان را ماساژ دهند و کمی استراحت کنند. در کل می‌توان گفت حمام‌های عمومی روم باستان به نوعی شبیه چشمه‌های آب گرم این دوران بوده است.

در این حمام‌ها علاوه بر شست‌وشوی بدن و استراحت، مردم مشغول فعالیت‌های اجتماعی و تجاری هم می‌شدند و ممکن بود لوازم خاصی در حمام بفروشند یا مشغول ورزش و مطالعه شوند.

حمام‌ ترکی

ترک‌ها حمام‌های خاصی داشتند که هنوز هم در گوشه و کنار این کشور وجود دارد و مورد توجه مردم و گردشگران است. در این حمام‌ها از آب بسیار گرمی استفاده می‌شده که اکنون نیز از آن به عنوان حمام بخار یاد می‌کنند. بعضی حمام‌های ترکیه بسیار هنرمندانه تزئین و با ستون‌هایی از آب طلا و نقره نیز آراسته شده است.

البته در ترکیه حمام فقط برای تمیزی یا حتی تفریح نبوده، بلکه آیینی بوده است برای پاک شدن. از همان زمانی که حمام‌های عمومی در ترکیه رونق گرفت و مردم از آنها استفاده کردند، همه افراد جامعه، پیر و جوان، شهری و روستایی، ثروتمند و فقیر و از هر طبقه اجتماعی می‌توانستند به طور رایگان از این حمام‌ها استفاده کنند و ساعت‌های متفاوتی هم برای استفاده زنان و مردان در نظر گرفته شده بود.

ترک‌ها حوله مخصوصی برای حمام داشتند و زمانی که می‌خواستند به حوضچه‌های مرمر حمام بروند، آن را دور خودشان می‌پیچیدند. البته برای خشک کردن بدن هم از سه حوله مختلف باید استفاده می‌کردند؛ یکی دور سر و برای خشک کردن موها پیچیده می‌شد، یکی دور شانه‌ها و حوله سوم هم برای دور کمر. برای این ‌که پاهایشان خیس نشود هم از دمپایی‌های چوبی مخصوصی استفاده می‌کردند. آنها فرش‌های خاصی هم برای حمام داشتند که آن را روی زمین پهن می‌کردند و رویش پارچه‌ای می‌انداختند تا بتوانند بنشینند و لباس‌هایشان را بپوشند یا دربیاورند. بعد از هر حمام رفتن هم این فرش‌ها شسته و خشک می‌شد و برای حمام بعدی آن را نگه می‌داشتند. در آن زمان، آینه یکی از لوازم ضروری در حمام‌های عمومی ترکیه بود و حتما در بساط حمام ترک‌ها دیده می‌شد. پس از این ‌که نظافت و شست‌وشوی بدن تمام می‌شد هم ممکن بود خانم‌ها بخواهند با استفاده از حنا موهایشان را رنگ کنند و در نهایت پس از پایان حمام، خانم‌ها به کمک اسانس گل رز، بدن و موهایشان را معطر می‌کردند و از حمام خارج می‌شدند.

حمام ژاپنی

بسیاری از خانه‌های ژاپنی هم در گذشته حمام نداشت و به همین دلیل حمام‌های عمومی در این کشور حسابی شناخته‌شده و معروف بود. مردم ژاپن برای حفظ سلامت و نظافت به این حمام‌ها می‌رفتند و علاوه بر این، حضور در حمام عمومی فرصتی بود برای گفت‌وگو و دیدار با سایر همسایه‌ها و آشنایان.

منشأ ساخت و استفاده از حمام در ژاپن به مراسم تطهیر با آب (Misogi) برمی‌گردد و زمانی که فرهنگ بودایی وارد این کشور شد بسیاری از معابد دارای حمام‌های بخار بود که مردم می‌توانستند از آنها استفاده کنند. در واقع، در آن سال‌ها بودایی‌هایی که می‌خواستند مشغول دعا و نیایش شوند، ابتدا به حمام می‌رفتند تا پاک و تمیز عبادت کنند و پس از آن، معبدها تصمیم گرفتند حمام در اختیار عموم مردم قرار بگیرد. بعد از گذشت مدت زمانی، افراد خاصی در جامعه به حمام‌های خصوصی دسترسی پیدا کردند و کم‌کم حمام‌ها جنبه مقدس خود را از دست داده و بیشتر به سرگرمی و تفریح تبدیل شد. این حمام‌ها شامل یک وان چوبی کم‌عمق بود که افراد می‌توانستند در آن خودشان را بشویند.

حمام‌های عمومی ژاپن به دو قسمت مجزا برای خانم‌ها و آقایان تقسیم شده و ورودی این حمام‌ها از بیرون بیشتر شبیه معابد بوده است و به کمک پرده‌های مخصوص ژاپنی که معمولا هم رنگ آبی داشته، پوشیده می‌شده است. این حمام‌ها، قوانین و آداب خاصی داشته و دارد که اگر فردی آنها را در نظر نگیرد، نوعی بی‌احترامی به حساب می‌آید. مثلا اگر فردی بدون این که خودش را بشوید، وارد فضای حمام شود کار نادرستی انجام داده است یا در صورتی که صابون را داخل آب حمام فروکند نیز کارش از نظر ژاپنی‌ها اشتباه است.

ژاپنی‌ها برای استفاده از این حمام‌ها حتما باید قبل از ورود، کفش‌هایشان را درمی‌آوردند و دمپایی‌های مخصوص حمام می‌پوشیدند. برای عوض کردن لباس‌ها هم از سبدهای چوبی استفاده می‌کردند و لباس‌ها را در آن قرار می‌دادند. نکته مهم درباره حمام‌های ژاپنی این است که قسمت شست‌وشو و دوش گرفتن جدا از بخش حمام بوده و افراد ابتدا باید بدنشان را کاملا با آب می‌شستند و پس از آن وارد فضای حمام می‌شدند و در آب حمام قرار می‌گرفتند. زمانی که داخل آب حمام بودند، می‌توانستند بدن‌شان را آرام کنند و از این دقایق لذت ببرند، اما به هیچ وجه در این وضع نباید بدنشان را می‌شستند. اگر کسی به کمک کاسه‌های مخصوصی که در حمام قرار داشت، آب روی سرش می‌ریخت و خودش را می‌شست هم نباید آن آب را داخل فضا و حوضچه حمام می‌ریخت. در ضمن، ژاپنی‌ها باور دارند هنگام شست‌وشوی بدن هم حتما باید در حالت نشسته قرار داشت و شست‌وشوی بدن در حالت ایستاده را کار صحیحی نمی‌دانند، چون ممکن است آب به دیگران بپاشد و آنها را اذیت کند.

حمام کره‌ای

حمام گرم، حمام بزرگی است که زنان و مردان در کره جنوبی به طور جداگانه می‌توانند از آنها استفاده کنند. این حمام‌ها دوش‌های متعددی دارد و برای شست‌وشوی بدن از آنها استفاده می‌شود. بیشتر این حمام‌ها در تمام ساعات شبانه‌روز باز هستند و مردم زیادی به آنها مراجعه می‌کنند.

در گذشته اما زمانی که کره‌ای‌ها به این حمام‌ها می‌رفتند، پس از درآوردن کفش‌ها و رفتن به بخش زنانه یا مردانه باید بدنشان را می‌شستند و لباس مخصوص حمام را می‌پوشیدند و وارد فضای حمام می‌شدند. در ضمن، در این حمام مرسوم است کره‌ای‌ها، حوله‌شان را مدل خاصی دور سر بپیچند و برای همین کسانی که به این حمام می‌روند، معمولا باید این شیوه را نیز بلد باشند.

نیلوفر اسعدی‌بیگی ‌/‌ جام‌جم