تنگناهای صنعت نوغانداری در آذربایجان شرقی

احمد عبداللهی، یکی از نوغانداران روستای قولان از توابع بخش سیه‌رود شهرستان جلفا مشکل عمده صنعت نوغانداری در روستای خود را کمبود شدید کارگر می‌داند و می‌گوید: هرچند امسال خرید تضمینی پیله کرم ابریشم نسبت به سال‌های قبل افزایش یافته؛ اما شرایط اقتصادی جامعه از یک‌سو و بالا رفتن هزینه کارگر از سوی دیگر باعث شده این میزان افزایش دردی را دوا نکند و هیچ یک از کارگران نیز تمایلی به فعالیت در این عرصه نداشته باشند، به طوری که اکثر آنها فعالیت در قالب کارگرساختمانی را بر کار در زمینه صنعت نوغانداری ترجیح می‌دهند.

این نوغاندار که 38 سال سابقه کار در این زمینه را دارد، آینده این صنعت را چندان روشن نمی‌بیند و بالا بودن قیمت کارگر و نیز کافی نبودن قیمت خرید تضمینی را دو مشکل عمده این صنعت در روستای خود ذکر می‌کند.

عبداللهی درباره فرآوری پیله‌های کرم ابریشم می‌گوید: شرایط فرآوری پیله‌های کرم ابریشم در سال‌های گذشته در روستا به مراتب بهتر از حالا بود، به طوری که در آن موقع تولیدات خود را هرچند به صورت دستی و سنتی فرآوری می‌کردیم، اما امروزه به دلیل گران بودن دستگاه‌های پیشرفته و مقرون به صرفه نبودن خرید این دستگاه‌ها حتی این میزان تولید نیز فرآوری نمی‌شود و نوغانداران مجبور به فروش محصولات خود به صورت فله‌ای به دیگر استان‌های کشور هستند.

در همین حال، اصغر رضایی، معاون مدیرجهاد کشاورزی آذربایجان شرقی در امور طیور شرایط را برای نوغانداری مناسب می‌داند و می‌گوید: در سال‌های گذشته به دلیل نبود پیله ابریشم بیشتر صنعتگران و هنرمندان یا پیله نامرغوب وارد می‌کردند یا مجبور به تعطیلی واحد تولیدی خود می‌شدند، اما اکنون به دلیل فراهم بودن شرایطی چون توسعه توتستان‌ها، بالا رفتن قیمت خرید تضمینی از سوی دولت، اطلاع‌رسانی از طریق برگزاری همایش‌ها و از همه مهم‌تر افزایش قیمت ابریشم با ثبت سفارش و پرورش کرم ابریشم سعی در احیای مجدد صنعت و هنر دستی‌شان دارند که از جمله آنها می‌توان به چاپ کلاقه‌ای (باتیک) و تولید روسری‌های ابریشمی اشاره کرد.

وی می‌افزاید: استان آذربایجان شرقی به دلیل شرایط آب و هوایی مناسب برای تولید کرم ابریشم، نقش زیادی در رونق این صنعت در کشور دارد. وجود توتستان‌های مطلوب که منبع غذای اصلی کرم ابریشم را تشکیل می‌دهد، باعث شده این استان هم از نظر کمیت و کیفیت حرف اول را بزند، به طوری‌که میانگین تولید پیله کرم ابریشم در استان با حدود 37 کیلوگرم تولید، شش هفت کیلوگرم بیشتر از میانگین تولید کشوری و از نظر کیفیت نیز سرسبد پیله‌های منطقه است.

رضایی با بیان این‌که این حرفه پایه تولید فرآورده‌های متنوع ابریشمی از قبیل روسری، شال، لباس‌های محلی و قالی است، می‌گوید: نوغانداری از جمله فعالیت‌هایی است که با ایجاد انگیزه اقتصادی، می‌توان بخش قابل توجهی از نیروی کار فعال و غیرفعال روستاییان را به سوی آن گسیل کرد و به این وسیله درآمد نسبتا خوبی عاید خانوارهای روستایی می‌شود و به صورت شغل تلفیقی در کنار دیگر مشاغل روستایی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. همچنین پرورش کرم ابریشم علاوه بر ایجاد امکان استفاده از تمامی نیروهای فعال، امکان به کارگیری بخش غیرفعال جامعه مانند زنان، کودکان و سالخوردگان را که توان انجام کارهای سخت کشاورزی را ندارند، فراهم می‌سازد.

نبود سرمایه‌گذار

معاون مدیر جهاد کشاورزی در امور طیور در عین حال یکی از مشکلات سازمان در عرصه نوغانداری را تمایل نداشتن سرمایه‌گذار در حمایت از این صنعت و ورود دستگاه‌های مدرن به این عرصه می‌داند و می‌گوید: هرچند در گذشته تمامی مراحل فرآوری پیله کرم ابریشم چون نخ‌کشی، ریسندگی، بافندگی و... از سوی دستگاه‌های سنتی صورت می‌گرفت؛ اما امروزه با وجود ورود فناوری تنها تعداد محدودی از دستگاه‌های مدرن در استان در این عرصه فعالیت دارند و در اغلب روستاها و کارخانه‌ها این مراحل همچنان با دستگاه‌های سنتی فرآوری می‌شود و چون سرمایه‌گذاری که مایل به سرمایه‌گذاری در این عرصه باشد وجود ندارد، این دستگاه‌ها نیز روز‌به‌روز دچار استهلاک شده و کارایی خود را از دست می‌دهند.

وی دلیل این امر را گران بودن دستگاه‌های نخ‌کشی و نداشتن توجیه اقتصادی و پایین بودن مزیت نسبی عنوان می‌کند و می‌افزاید: هرچند قادر هستیم مراحل اولیه نخ‌کشی، کرک‌گیری، پارچه‌‌بافی و... را در داخل استان انجام بدهیم، اما چون توجیه اقتصادی ندارد و مزیت نسبی آن پایین است و از سوی دیگر قیمت کارگر نسبت به دیگر استان‌های تولیدکننده کرم ابریشم بسیار بالاست، پس این امر مقرون به صرفه نیست و سرمایه‌گذار تمایل چندانی به سرمایه‌گذاری در این عرصه ندارد.

رضایی خاطرنشان می‌کند: هر چند بتازگی در برخی شهرستان‌ها از جمله اسکو که مرکز چاپ کلا قه‌ای روی روسری‌های ابریشمی است، تبدیل پیله به نخ و پارچه با کمک دستگاه‌های نیمه مکانیزه آغاز شده است؛ اما باتوجه به ظرفیت بالقوه‌ای که در استان وجود دارد، این تعداد دستگاه به هیچ وجه کافی نیست و حمایت‌های بیش از پیش سرمایه‌گذاران را می‌طلبد.

در همین حال، وی بالا بودن سن نوغانداران و تمایل نداشتن جوانان از این صنعت را یکی دیگر از مشکلات این صنعت ذکر می‌کند و می‌گوید: به دلیل نبود اطلاع‌رسانی و شناخت نسل جوان از این شغل و پایین بودن قیمت خرید تضمینی پیله کرم ابریشم، اغلب فعالان این عرصه را کهنسالان تشکیل می‌دهند.

وی ادامه می‌دهد: در این رابطه با شناسایی این صنعت به نسل جوان از طریق بالا بردن قیمت خرید تضمینی پیله کرم ابریشم، برگزاری کلاس‌های آموزشی، برپایی همایش‌ها و ارائه تسهیلات خاص، سعی در ایجاد انگیزه و رغبت جوانان به این صنعت سودآور که در بازه زمانی کمی به دست می‌آید، هستیم و خوشبختانه در این رابطه موفقیت‌های زیادی نیز کسب کرده ایم.

بالا بردن تمایل کشاورزان

مسعود محمدیان، رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی نیز ضمن تائید افزایش استقبال نوغانداران می‌گوید: باتوجه به برگزاری اولین همایش نوغانداری در اسفند سال گذشته، میزان استقبال نوغانداران برای تحویل نهال و جعبه تخم نوغان به مراتب بیشتر از سال‌های قبل است و تثبیت قیمت فروش، افزایش نرخ خرید تضمینی هر کیلوگرم پیله تر ابریشم، تولید و توزیع نهال رایگان توت میان نوغانداران و بیمه نوغانداری از علل افزایش رغبت نوغانداران به پرورش کرم ابریشم است.

وی می‌افزاید: بنا داریم پرورش کرم ابریشم را در کل استان آذربایجان شرقی توسعه داده و با توجه به سازگاری اقلیمی و عمل‌آوری پیله‌تر و نیز رویش نهال توت در شهرستان‌هایی که در منطقه خشک و گرم قرار گرفته و آب و هوایی مشابه جلفا دارند، به توزیع تخم نوغان و نهال توت اقدام کنیم.

وی با بیان این‌که این صنعت، امکانات تامین مواد اولیه برخی منابع نساجی، قالیبافی، پزشکی، نظامی و مخابراتی را فراهم می‌سازد و از این نظر می‌تواند به عنوان منبع مناسبی برای درآمد ارزی استان تلقی شود، می‌افزاید: ابریشم خام دارای بازارهای مناسب اقتصادی در داخل و خارج است و کالایی است که می‌تواند از بازارهای مطمئن و مناسبی برخوردار باشد.

وی توزیع نهال رایگان توت را در جهت حمایت از نوغانداران مثبت ارزیابی می‌کند و می‌گوید: باتوجه به ظرفیت‌های موجود در سطح این استان، احداث توتستان جدید و نیز اصلاح توتستان‌های قدیمی با استفاده از نهال‌های اصلاح شده، ضروری است و در دستور کار سازمان جهاد کشاورزی قرار دارد.

محمدیان با اشاره به این‌که پیش‌بینی می‌شود صنعت نوغانداری در استان با حمایت‌های پیش‌بینی شده از رشد قابل توجهی برخوردار شود، می‌افزاید: ‌اکنون صنعت نوغانداری در شهرستان‌های جلفا، خداآفرین و کلیبر ادامه دارد و با افزایش توتستان‌های مورد نیاز برای توسعه این صنعت و در کنار آن ایجاد صنایع جانبی تولید محصولات ابریشمی مانند پارچه‌بافی وگسترش بافت فرش‌های نفیس ابریشمی، می‌توان درمیان‌مدت توسعه این صنعت را تضمین کرد.

صنعت نوغانداری یا پرورش کرم ابریشم که یکی از ملزومات ومواد اولیه صنایع فرش و نساجی محسوب می‌شود در سال‌های گذشته فراز و فرود‌های بسیاری را پشت سر گذاشت، به‌طوری که با واردات بی‌رویه پیله ارزان، تولید کرم ابریشم به طور چشمگیری کاهش یافت.

تولید کرم ابریشم پیشینه‌ای طولانی در کشور دارد به طوری که در زمان شاه عباس صفوی عایدات حاصله از ابریشم و تولید پیله‌تر به اندازه‌ای بود که هزینه‌ لشکر معروف قزلباش صفویه را تامین می‌کرد. از این رو بود که شاه عباس صفوی فرمان هجرت ارامنه جلفا را به اصفهان صادر کرد تا به وسیله آنان صنعت نوغانداری در اصفهان که پایتخت آن دوران بود، گسترش یابد.

سعیده دلال علیپور - جام​جم تبریز