بزرگان در حریم فرشتگان دست به سینه

فاطمه امروز، یک مشت خاک شده با استخوان‌هایی شکننده کنارهم، آرمیده زیر سنگی سیاه که حکاکی‌اش حتی با گذر زمان محو شده است.

شناسنامه او اما تازه و تمیز در گنجینه اسناد هویتی سازمان ثبت احوال باقی مانده است تا یکی از 1500 سند ارزشمندی باشد که این سازمان آنها را از میان 120 میلیون سند ثبت شده ایران در یک قرن اخیر، گلچین کرده است.
 

گنج در طبقه دوم عمارت قاجاری

هنوز کسی نمی‌داند اگر تا خیابان امام خمینی(ره)، بالاتر از میدان حسن‌آباد، رو‌به‌روی فروشگاه اتکا برود و از در ورودی سازمان ثبت احوال بگذرد و رد خط قرمزی را که روی زمین کشیده شده بگیرد به عمارت قاجاری مرموز می‌رسد با ستون‌های سپید گچبری و پنجره‌های نورگیر بزرگ و سقفی شیب‌دار که با آن همه فرشته‌های دست به سینه روی دیوارهایش شبیه یک رویاست و شاید همین زیبایی‌اش باعث شده است مسئولان سازمان ثبت احوال، طبقه دومش را به‌عنوان گنجینه اسناد هویتی کشور بپسندند.

خشت اول عمارت را زمان مظفرالدین شاه زده‌اند و بعد دیوارها قد کشیده‌اند و ستون‌ها بالا بلند شده‌اند تا گچبرهایی بیایند روی تک‌تک ستون‌ها، نقش‌هایی برجسته از انگور و انار و انجیر رسیده قالب بزنند و روی دیوارها، فرشته‌های سپید گچی بیافرینند و بعد آینه‌کارها از راه برسند و گوشه و کنار عمارت را پر از آینه‌های کوچک و بزرگ کنند؛ آینه‌هایی که هرکدام تصویری از جعبه‌های شیشه‌ای وسط موزه را قاب گرفته‌اند، جعبه‌های شیشه‌ای که هر یک، سندی هویتی را در دل محفوظ داشته‌اند از گزند سرما و گرما و دست نامحرم. گنجینه دو سالن اصلی دارد پراز‌ستون‌هایی کوتاه که روی هر یک جعبه‌ای شیشه‌ای تعبیه شده است.

هر جعبه، یک سند دارد؛ سندی که یا گواهی تولد خردمندی است یا شهادتی بر فوتش یا سجلش یا مهرش.

به دیوارها هم شجره‌نامه‌هایی پرشاخ و برگ با اسم‌های عجیب و غریب آویخته شده است و عقدنامه‌های زرکوب به خط نستعلیق که زیر نور لوسترهای لاله‌ای قجری بسیار بزرگ سالن‌ها، می‌درخشند.
 

همه آنجا هستند

«1500 سندی که در این گنجینه نگهداری می‌شود از سراسر کشور جمع‌آوری شده و مربوط به مراجع تقلید، علما، رجال حکومتی و سیاسی، فرهنگی، هنری، علمی، ورزشی و شهداست.»

این را ماشاءالله میرباقری، مدیر گنجینه می‌گوید که از سال 89 یعنی وقتی سازمان ثبت احوال تصمیم به جمع‌آوری اسناد مربوط به مشاهیر گرفت، این مسئولیت را عهده‌دار شده است.

همان سال بود که این سازمان به شعباتش در استان‌ها ابلاغ کرد جمع‌آوری اسناد هویتی مشاهیر و بزرگان‌شان را آغاز کنند و به این ترتیب هر مرکز استان، صاحب یک گنجینه شد و از هر گنجینه، برگزیده‌ای نیز به گنجینه اصلی در طبقه دوم ساختمان قاجاری صد ساله، در سازمان ثبت احوال کشور فرستاده شد.

مشخصات همه بزرگان آنجاست؛ از امام خمینی(ره)، رهبر معظم انقلاب و مراجع تقلید تا پروین اعتصامی، جلال آل‌احمد، شهریار و دکتر معین، از فرماندهان بزرگ جنگ تا شهدای محراب و دولت و هسته‌ای، از دکتر حسابی و دکتر دهخدا و دکتر شریعتی تا امام موسی صدر و تختی.

آن‌طور که میرباقری تعریف می‌کند آنچه در این گنجینه گردآوری شده است مشخصات همه مفاخر کشور نیست و سازمان ثبت احوال فقط موفق به جمع‌آوری اسناد هویتی آنهایی شده که مشخصات‌شان پس از سال 1297 هـ .ش در سازمان ثبت احوال بایگانی شده است.
 

کهن‌ترین شناسنامه ایرانی

گرچه عمر اولین شناسنامه رسمی با مهر سازمان سجل احوال آن زمان ـ که بعدها سازمان ثبت احوال شد ـ کمتر از یک قرن است اما ثبت هویت برای ایرانیان باستان هم اهمیت داشته است.

نشان به آن نشان که روی یکی از دیوارهای موزه، لوحی هخامنشی است که قدیمی‌ترین شناسنامه ایرانی به حساب می‌آید.

دیوارهای موزه با قفسه‌هایی پوشیده شده است که پشت درهای شیشه‌ای‌شان انواع اسناد چیده شده، مثلا دفاتر بزرگ ثبت سند با کاغذهای کهنه کاهی، عکس‌هایی از گنجینه اسناد استان‌ها و نمونه‌هایی از کارت‌های هویتی کشورهای دیگر.

دیدنی‌ترین جزء قفسه‌ها، چند قرآن خطی قدیمی و نفیس است که چیده شده روی رتل‌هایی چوبی. چرا در موزه‌ای که باید مربوط به اسناد هویتی باشد، قرآن‌های خطی چیده شده است؟

بازدیدکننده‌های گنجینه برای کشف این راز باید پیشانی‌شان را به در شیشه‌ای قفسه‌ای که قرآن‌ها پشت آن جا خوش کرده‌اند بچسبانند تا صفحه اول قرآن‌ها را ببینند و بفهمند چه پیش از سال 1297 ه.ق و چه پس از آن، اجدادمان، زادروز عزیزان‌شان را در صفحه اول قرآن ثبت می‌کرده‌اند: «تاریخ تولد نور چشم عزیزم مریم، هفدهم رجب 1342 ه .ق» امضا: «آمیرزا غلامحسین خان...» یا «تاریخ میلاد میمون و پربرکت محمدحسین خان، یازدهم ربیع‌الاول سنه 1341ه .ق» یا... مسئول گنجینه می‌گوید: از دهه فجر امسال، بازدید از موزه برای عموم آزاد می‌شود تا همه ایرانی‌ها بتوانند اسناد هویتی مفاخر‌شان را از نزدیک ببینند، هرچند شمار زیادی از شناسنامه‌ها، تصاویری اسکن شده از نسخه‌های اصلی است که برای محافظت بیشتر از آنها تهیه شده است و اصلی‌ها هنوز هم در بایگانی ویژه سازمان ثبت احوال کشور نگهداری می‌شود تا گنجی باقی بماند برای نسل‌های پس از ما که می‌خواهند حافظه تاریخی‌شان را حفظ کنند.
 

مریم یوشی‌زاده ‌-‌ گروه جامعه