شبکه‌های اجتماعی؛ فاتحانی بدون خونریزی

طبق آخرین آمار سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، ضریب نفوذ اینترنت در کشورمان تا پایان اسفند سال۱۴۰۰ در مقایسه با سال۱۳۹۵که۵۳.۵۳درصد بود به ۱۲۷.۲۰درصدرسیده است. همچنین طبق آخرین نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران درخرداد ماه سال۱۴۰۱، ۷۸.۵درصد مردم دست‌کم از یک شبکه اجتماعی استفاده می‌کنندکه این خود مصداقی برای میزان نفوذ تکنولوژی در زندگی افراد جامعه است.
     
انسان در عصر تکنوپولی
تکنوپولی ترکیبی ازدو واژه تکنولوژی و مونوپولی، به معنای سلطه بلامنازع «تکنولوژی بدون اخلاق» بر فرهنگ جوامع بشری است. نیل پستمن، جامعه‌شناس آمریکایی آمیختگی تکنولوژی باابعاد مختلف زندگی انسان‌ها دردوره معاصررابه«عصر تکنوپولی» به معنای سلطه فناوری بر فرهنگ و زندگی انسان امروزی تعبیرمی‌کند.درعصر تکنوپولی،جهان دیگر مسطح ومدور نیست، بلکه کاملا شبکه‌ای است. درعصرحاضر دیگرمفهومی به نام مکان به‌عنوان ضرورتی برای ارتباطات وتعاملات انسانی مطرح نیست و مفهومی به نام فضا جایگزین آن می‌شود؛ بنابراین بسیاری از تعاملات در فضای مجازی شکل می‌گیرد. 
     
انسان برای تکنولوژی یا تکنولوژی برای انسان؟!
گرچه تکنولوژی ابتدا با خواست و اراده انسان‌ها وباهدف سهولت درزندگی آنها ایجاد شد ودرحال حاضر تا حد بسیار زیادی این هدف محقق شده است، اما درکنارهمه جذابیت‌ها وکاربردها(مانند سرگرمی وگریز از تنش،کسب اخبار و اطلاعات از دنیای اطراف، ارتباط و گفت‌وگو با دیگران، حفظ روابط دو یا چندجانبه غیرواقعی) نمی‌توان از معضلات و جنبه‌های تاریک آن چشم پوشید. به عبارتی دیگر برخلاف عقیده بسیاری که انتظارداشتند انسان سواربر تکنولوژی شود،اما این تکنولوژی است که سوار بر انسان‌ها شده و مسیر تفکر و قدم‌های بعدی آنها را تعیین می‌کند. دراین میان نمی‌توان از برنامه‌ریزی‌های صاحبان این تکنولوژی و قواعدی که آنها برای تکنولوژی‌های جدید تعیین کرده‌اند، به‌سادگی عبور کرد. ماریو بونگه، فیلسوف معاصر معتقد است تکنولوژی نه‌فقط از نظر فلسفی و اخلاقی خنثی و منفعل نیست، بلکه خود به‌وجود آورنده اخلاق و فلسفه است.
     
خودکرده را تدبیر نیست!
اورلووسکی، کارگردان و مستندساز اهل آمریکا درسال۲۰۲۰ با هدف بررسی چالش‌های تکنولوژی در عصر تکنوپولی مستندی با عنوان «دوراهی شبکه‌های اجتماعی»(The Social Dilemma) راساخت که همان سال از شبکه نتفلیکس پخش شد. در این مستند گروهی از مشاوران، بنیان‌گذاران و کارمندان سابق شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک، اینستاگرام، توییتر و پینترست که زمانی پایه‌گذار و مشاور شبکه‌های اجتماعی بودند، مقابل دوربین به نقد آن پرداختند. نکته جالب در این مستند این بود که خیلی از این افراد دیگر حتی در هیچ شبکه اجتماعی عضو نبودند وحتی به فرزندان‌شان نیز اجازه عضویت در هیچ شبکه اجتماعی را نمی‌دادند. در این مستند بیشتر درباره جنبه‌های تاریک و ترسناک این شبکه‌ها هشدار می‌دهند واز تسخیر وسلطه چیزی بر انسان حرف می‌زنند که ساخته دست خودشان بوده است. مثلا یکی ازکارمندان سابق فیسبوک که مخترع آیکون «لایک»(پسندیدن) بود،می‌گوید: همه انگیزه ما از طراحی این آیکون گسترش عشق و حس خوب در دنیا بود، اما اکنون افراد به‌ویژه نوجوانان به خاطر کم بودن تعداد لایک در صفحات شخصی افسرده می‌شوند. 
     
سخن آخر
با توجه به رشد روزافزون شبکه‌های اجتماعی در حال حاضر باید در برنامه‌ریزی‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور به حوزه شبکه‌های اجتماعی توجه ویژه‌ای شود وقوانین یکپارچه‌ای برای این حوزه وضع وآموزش‌های لازم درباره جنبه‌های تاریک شبکه‌های اجتماعی به همه افراد جامعه به‌ویژه قشر نوجوان و جوان داده شود. 

دوراهی‌ها و چالش‌های شبکه‌های اجتماعی براساس مستند دوراهی اجتماعی
۱- تغییر واقعیت‌ها و انتشار اخبار ساختگی 
۲- هدایت افراد به سمت تنهایی و گوشه‌نشینی
۳- دوقطبی کردن جامعه
۴- فروپاشی ساختار خانواده
۵- جهت‌دهی در رفتار و تصمیم‌گیری افراد
۶- ایجاد اعتمادبه‌نفس کاذب در افراد
۷- اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی
۸- از بین رفتن اعتماد اجتماعی
۹- هتاکی و تنش‌های اجتماعی
۱۰- تهدید سلامت روانی کودکان