طنین شعر «نیشابوری» در ساحل خلیج‌فارس

خیام نیشابوری به قدری در بوشهر محبوبیت دارد که در موسیقی بومی بوشهر، گونه‌ای به‌نام خیامی یا خیام‌خوانی ایجاد شده ‌است. حالا دیگر سال‌هاست که خیام‌ خوانی ازجمله رسوم جدی و یکی از گونه‌های ریشه‌دار در موسیقی بوشهر است گروه شبدیز به سرپرستی و خوانندگی محسن حیدریه ازجمله گروه‌های موسیقی مقامی بوشهر است. در حاشیه جشنواره موسیقی ملی و آیین‌های موسیقایی در شهر شیراز، گفت‌وگویی با محسن حیدریه داشته‌ایم درباره خیام‌خوانی و چرایی شکل‌گیری آن در سرزمینی کیلومترها دورتر از زادگاه خیام.

موسیــقی بــومی بوشــهر شامل چه گونه‌هایی می‌شود؟

انواع متنوعی از موسیقی فولکلور در استان و در شهر بوشهر وجود دارد، ازجمله شروه‌خوانی، بیت‌خوانی، نیمه‌خوانی یا همان آواز کار، یزله‌خوانی، خیام‌خوانی و... .

یزله‌ خوانی پایکوبی و شادمانی است که هم در بوشهر و هم در میان اعراب وجود دارد که البته هرکدام آواها و نواهای خاص خودشان را دارند.

چطور آوازه خیام نیشابوری به بوشهر رسیده‌ است؟

اشعار و اندیشه خیام مثل هر شاعر دیگری مرزها را پشت‌سر گذاشته و به سرزمین‌های مختلف راه پیدا کرده اما این‌که این اشعار و اندیشه به‌قدری مورد توجه مردم بوشهر قرار گرفته که به فرهنگ آنها راه پیدا کرده و خیام‌خوانی به یکی از آیین‌های بومی تبدیل شده، به نوع نگاه و اندیشه خیام نیشابوری برمی‌گردد. مردم بوشهر معتقدند «روزی امروز برسد تا فردا خدا کریم است» یا «امروز را بگذرانیم، فردا را کسی ندیده» و خیام می‌گوید: ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم/ وین یک دم عمر را غنیمت شمریم/ فردا که ازین دیر فنا در گذریم/ با هفت‌هزار سالگان سر به‌سریم. نوع زندگی و شرایط زمانه، اندیشه‌ مردم بوشهر را به سمتی سوق داده که بسیار با خیام موافق هستند.

شعرای دیگری در تاریخ ادبیات فارسی وجود دارند که همین دیدگاه را داشته باشند اما مردم بوشهر به خیام ارادت ویژه دارند.

بوشهر، بندر بوده و مردم آن به سفرهای دریایی می‌رفتند. در روزگار قدیم چیزی به اسم جی‌پی‌اس یا دستگاه‌های ردیاب وجود نداشته که بتوانند مسیرشان را از بوشهر به سمت هندوستان، زنگبار آفریقا یا هر مقصد دیگری پیدا کنند. بوشهری‌ها در مسیر سفرهای دریایی از ستاره‌شناسی بهره می‌بردند و ستاره‌هایی را که خیام نشانه‌گذاری کرده بود، دنبال می‌کردند. یعنی مسیر ستاره‌ها را براساس آنچه از دانش ستاره‌شناسی خیام آموخته بودند، دنبال و صدها کیلومتر مسیر دریایی را طی می‌کردند تا به مقصد می‌رسیدند. خیام علاوه‌براین‌که شاعر و اندیشمند بوده، عالم، دانشمند، ریاضیدان و ستاره‌شناس نامداری بوده که تقویم دارد. در نتیجه مردم زیادی در سراسر جهان او را می‌شناختند و من از زنان و مردان سالخورده بوشهر این گفته‌ها را شنیده‌ام. بوشهری‌ها به شکل ویژه‌ای از دانش و بینش خیام بهره‌مند می‌شدند؛ هم از شعرش و هم از علمش. طبیعی است که چنین شاعر اندیشمندی، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ و فرهنگ مردم بوشهر داشته باشد.

خیام‌ خوانی بوشهری چه وقت‌هایی و به چه مناسبت‌هایی انجام می‌شود؟

معمولا اشعار خیام را در آیین‌ خیام‌خوانی اجرا می‌کنیم اما اشعار دیگری هم وارد این آیین شده و گاهی اشعار دیگری هم خوانده‌می‌شود؛ اشعاری که وزن رباعیات خیام را دارند. در قدیم خیام‌خوانی را در بزم‌هایی مانند عروسی، حنابندان و مراسم شادی برگزار می‌کردند. البته به این شکل که وقتی جشن به پایان می‌رسید و مهمان‌ها می‌رفتند، اقوام و دوستان نزدیک می‌ماندند و خیام‌خوانی شروع می‌شد.

خیام‌خوانی برای چنین مراسمی مناسب بود؟ چون آن‌قدرها شاد و طرب‌انگیز نیست.

بله. همین‌طور است. معمولا بعد از خواندن چند رباعی، ممکن بود حضار خسته شوند یا مجلس کسل‌کننده شود، در نتیجه بین هر دو یا سه رباعی یک یزله هم می‌خواندند.

آذر مهاجر - فرهنگ و هنر روزنامه جام جم