خاک غریب

چرا مهم است؟
حرف آخر را همین اول بزنیم. «بقیع» قدیمی‌ترین قبرستان مسلمانان است؛ یعنی اگر بحث‌های عقیدتی و دینی را هم کنار بگذاریم و صرفا از نظر تاریخی هم به موضوع نگاه کنیم، این قبرستان به‌شدت مهم است. بگذریم از این‌که آرامگاه پدر و مادر رسول خدا(ص) و بسیاری از اصحاب و یاران پیامبر(ص) به اضافه چهار امام شیعه(ع) هم در این قبرستان قرار دارد. تنها مرور نام بعضی از کسانی که در این قبرستان به خاک سپرده شده‌اند هم وزن و اهمیت تاریخی و اعتقادی آن را نشان می‌دهد: امام حسن مجتبی(ع)، امام سجاد(ع)، امام محمدباقر(ع)، امام جعفر صادق(ع)، عبدا... بن‌عبدالمطلب پدر پیامبر(ص)، آمنه مادر پیامبر(ص)، حلیمه سعدیه مادر رضاعی پیامبر(ص)، ام‌سلمه همسر پیامبر(ص)، عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر(ص)، صفیه عمه پیامبر(ص).
چقدر قدیمی است؟
این منطقه پیش از اسلام یک زمین بزرگ در حاشیه شهر یثرب بوده است که حالا آن را با نام مدینه می‌شناسیم. آن‌طور که منابع تاریخی می‌گویند دفن اموات در این ناحیه از همان سال‌های نخست هجرت پیامبر(ص) به مدینه آغاز شده است. این مکان منطقه‌ای بوده که در نزدیکی مسجدالنبی(ص) و اطراف شهر قرار داشته و گیاهان و درختچه‌های مختلفی در آن روییده بودند. نام بقیع هم از نظر لغوی به زمینی گفته می‌شود که محل رویش گیاهان است.
فقط قبرستان بوده؟
هرچند به مرور اموات مسلمانان در این ناحیه دفن شده است اما به تدریج کسانی هم در کنار این قبرستان سکونت گزیدند و در مجاورت آن خانه بنا کردند. عمده ساکنان منطقه بقیع، مسلمانانی بودند که برای فرار از آزار و اذیت مشرکان از مکه به مدینه مهاجرت کردند. عقیل برادر حضرت امیر(ع) را حتما می‌شناسید. همان کسی که حضرت علی(ع) درخواست کمک او از بیت‌المال را با آهن گداخته پاسخ گفته بود. خانه جناب عقیل در همین منطقه بقیع بوده است. گفته شده خود حضرت امیر(ع) هم بنایی در بقیع برای اقامت ساخته بود. بنایی که بعدها توسط امام سجاد(ع) هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. بیت‌الاحزان هم که حضرت امیر(ع) برای سوگواری حضرت زهرا(س) احداث کرده بود در منطقه بقیع قرار داشته. التفات دارید؟! بخش مهمی از تاریخ اسلام در این منطقه است.
چه زمانی تخریب شد؟
بقیع طی زمان چند بار تخریب شده است، اما تخریب اصلی آن به هشتم شوال 1344 هجری قمری باز می‌گردد. این تاریخ به تاریخ شمسی تقریبا برابر با اردیبهشت 1305 هجری شمسی می‌شود؛ 93 سال قبل!
چرا تخریب شد؟
تخریب بقیع نتیجه یک سری اتفاقات و کشمکش‌هایی است که در نهایت بعد از یک قرن مجال فرمانروایی پیدا می‌کند. خلاصه قضیه این است که مناطق مرکزی و شمالی عربستان و منطقه حجاز مدتی بین دو خاندان مهم دست به دست می‌شده. یکی از اینها به حکومت عثمانی وقت نزدیک بوده و دیگری هر از گاهی با تحریک انگلیسی‌ها موش می‌دوانده. این خاندان دوم که با تحریک انگلیسی‌ها موش می‌دوانده یکی دو باری هم به سفارش عثمانی، کیسه مبسوطی به تنش کشیده می‌شود. در نهایت اما کار این خاندان دوم بالا گرفته و سرزمین‌های خاندان قبلی را از دست‌شان بیرون کشده و سرزمین‌های تکه‌پاره و قبایلی عربستان و حجاز را یکپارچه کنار هم می‌گذارد. این خاندان همین خاندان آل‌سعود است که در حال حاضر هم بر این سرزمین حکمرانی می‌کند. سردمدار آل‌سعود فردی بوده به نام عبدالعزیزبن‌سعود. پدر جناب ملک‌سلمان که پادشاه فعلی عربستان است. اجداد جناب عبدالعزیز هم پیش از این با محمدبن‌عبدالوهاب که به‌شدت عقاید سلفی دارد از قدیم نزدیک بوده‌اند و آل‌سعود هم حسابی زیر پر و بال پیروان عبدالوهاب را در این مدت گرفته بودند. خلاصه که قدرت سیاسی به مرور به‌دست آل‌سعود می‌افتد و دستگاه دینی آل‌سعود هم عقاید سلفی پیروان محمدبن‌عبدالوهاب بوده. کار دستگاه عبدالعزیز بالا می‌گیرد و با فتوحات جدید، قلمرو حاکمیتش هم گسترده می‌شود. 94 سال قبل نیروهایش به مدینه حمله می‌برند و آن را تصرف می‌کنند.
تقریبا شش ماه بعد از تصرف هم مفتی‌های دستگاه دینی آل‌سعود که امروز آنها را به نام وهابیت می‌شناسیم، رای به تخریب گنبد و بارگاه‌های بقیع و یکسان کردن این قبرستان قدیمی با خاک می‌دهند. این‌گونه می‌شود که تقریبا در اردیبهشت 93 سال قبل این قبرستان منهدم می‌شود. به همین سادگی بخش مهمی از تاریخ صدر اسلام منهدم شد و از بین رفت. مهم‌ترین بخش قبرستان که بارگاه ائمه بقیع بود در این اتفاق به کلی از بین رفت. جالب است بدانید آخرین ضریحی که روی قبر ائمه بقیع بوده توسط ایرانیان و در اصفهان ساخته شده است.
واکنش‌ ایرانی‌ها چه بود؟
در ایران حمله وهابیون به مدینه با واکنش شدید چهره‌هایی مانند شهید مدرس روبه‌رو شد. آیت‌ا... مدرس که در این زمان نماینده مجلس شورای ملی بود، کمیسیونی را هم برای بررسی این موضوع تشکیل داد. دولت ایران هم به‌دلیل هتک حرمتی که هنگام حمله وهابیت به مدینه رخ داده بود 16 صفر آن سال را(1304 شمسی) عزای عمومی اعلام کرد. در نهایت ۱۰ مهر ۱۳۰۵ هجری شمسی پیشنهاد تشکیل کمیسیون در مجلس ایران به تصویب رسید. در اسناد درباره این کمیسیون چنین می‌خوانیم: «کمیسیونی مرکب از دوازده نفر از شعب شش‌گانه مجلس تحت عنوان (کمیسیون حرمین شریفین) تشکیل و با شرکت دولت در قضیه ظهور طائل وهابیه و تجاوزات مستقیم و غیرمستقیم آنها و تعیین تکلیف آتیه خطه حجاز مطالعات لازمه نموده نتیجه را به مجلس اطلاع دهند کمیسیون مزبور به توسط دولت می‌تواند لدی‌الاقتضا با مقامات روحانیت و دول اسلامی مذاکره نموده نشریات آنها را جلب نمایند، عضویت کمیسیون مزبور مانع عضویت دو کمیسیون دیگر مجلس نخواهد بود.»

محمدصادق علیزاده
فرهنگ و هنر