حفظ محیط زیست از مسیر زنبورداری

قبل از این‌که به بحث اصلی وارد شویم، می‌خواهیم یک حقیقت جالب را درمورد زنبورها با شما در میان بگذاریم: یک زنبور عسل در هر رفت‌وآمد که چیزی حدود ۳۰ دقیقه تا چهار ساعت طول می‌کشد به ۵۰ تا هزار گل سرک می‌کشد. برای مثال یک مجموعه زنبور عسل با حدود ۲۵ هزار زنبور کارگر، اگر هر زنبور روزی ده بار رفت‌وآمد کند، می‌تواند ۲۵۰ میلیون گل را در روز بارور کند! پیشنهاد می‌کنم به عظمت این عدد بیشتر فکر کنید!
زنبورها در اکوسیستم
گرده‌افشان‌ها نقش مهمی در حفظ و بقای اکوسیستم بازی می‌کنند و جزو عوامل کلیدی برای ایجاد تنوع ژنتیکی در جوامع گیاهی به‌شمار می‌آیند. زنبورها هم جزو گرده‌افشان‌ها محسوب می‌شوند. اما معمولا پتانسیل‌های زنبور در خصوص اکوسیستم‌هایی که حداقل سه تا چهار ماه از سال دارای پوشش گیاهی سبز هستند نادیده گرفته می‌شود. بسیاری از جوامع گیاهی مانند جنگل‌های استوایی و جنگل‌های برگ‌ریز معتدل در صورتی‌ که زنبورها نباشند فاتحه‌شان خوانده است. زیرا تولید دانه و میوه با گرده‌افشانی حشرات ممکن می‌شود و زنبورها هم از گرده‌افشان‌های اصلی در طبیعت هستند. در جنگل‌های بارانی، به‌ویژه جنگل‌های واقع در کوه‌های مرتفع که آب‌وهوای بیش از حد سردی برای زنبورها دارند، به‌جای زنبورها گرده‌افشان‌های دیگری ازجمله خفاش‌ها و پرنده‌ها دست‌به‌کار می‌شوند. این درحالی است ‌که در نواحی زراعی زنبورها نقش پررنگ‌تری در گرده‌افشانی دارند. اما در کل نقش زنبورها در اکوسیستم‌ها همان کار گرده‌افشانی است.
زنبورها و گرده‌افشانی
زنبورها و بیشتر گیاهان گل‌دار طی میلیون‌ها سال ارتباط تنگاتنگی باهم پیدا کرده‌اند. اغراق نیست اگر بگوییم حدود ۸۰ درصد گیاهان گل‌دار اِنتوموفیل محسوب می‌شوند؛ یعنی برای تولیدمثل تا حد زیادی به گرده‌افشانی توسط حشرات وابسته‌اند. بسیاری‌ هم توسط زنبورها بقا پیدا می‌کنند. زنبورهای عسل در این میان کارکشتگی خاصی دارند. دلیلش به جمعیت بالا، ساختار بدنی و نوع رفتار غذایی این حشره برمی‌گردد.
زنبورها با تغذیه از شهد و گرده گل‌ها سیر می‌شوند. گل‌ها شهد را برای جذب زنبورها تولید می‌کنند، اما گرده بااینکه در جذب زنبورها به نشستن روی گل بی‌تأثیر نیست، کارکرد دیگری هم دارد و آن این‌که در درجه نخست برای بقای نسل تولید می‌شود. زنبور براثر تماس با بساک حامل گرده (پرچم گل که دانه‌های گرده درون آن است) گرده‌ای می‌شود. اما تفاوتش در این است که زنبورها در مقایسه با سایر حشرات گرده‌افشان مودارترند و ساختار شاخه‌ای موهای بدن‌شان طوری است که برای انتقال گرده کارآمدترند.
زنبور عسل با نشستن روی گل بعدی گرده‌ها را به گل میزبان انتقال می‌دهد. بعضی زنبورها برای این‌که گرده‌های جمع‌آوری‌کرده را حین پرواز از دست ندهند، گرده‌ها را با مقداری شهد مخلوط می‌کنند. به همین دلیل توپک‌های گرده‌ای که زنبورها جمع‌آوری کرده‌اند معمولا شیرین‌مزه‌اند. کمی هم رنگ تیره‌تری دارند و به‌سختی می‌توان فهمید که گرده کدام گل‌ هستند. درهرصورت وقتی زنبور روی گل میزبان فرود می‌آید، همیشه مقداری گرده برای ریختن به کلاله گیاه میزبان همراه دارد.
برخی گل‌ها با دریافت گرده از یک زنبور کامل بارور نمی‌شوند. برای مثال بعضی از انواع گیاه توت‌فرنگی برای باروری کامل به حدود ۲۰ عدد دانه گرده نیاز دارند که باید توسط چند زنبور تأمین شود. اگر باروری با تعداد گرده‌های کافی صورت نگیرد، تمام دانه‌ها رشد پیدا نمی‌کنند و در نهایت میوه‌ای ناقص و کوچک پدید می‌آید. باروری درواقع مقدمه شکل‌گیری دانه جدیدی است که وقتی رشد کند گیاه جدیدی به بار می‌نشیند. این چرخه تا هروقت ادامه پیدا کند، هم نسل گیاهان از بین نمی‌رود و هم منبع تغذیه زنبورها تداوم پیدا می‌کند.
زنبورها میانجی کشمکش‌های انسان و حیات‌وحش
زنبورها همچنین کارایی ویژه‌ای در آشتی انسان با حیات‌وحش دارند. شاید تابه‌حال چیزی درباره حصارهای کندویی نشنیده باشید. کشاورز که باشید خوب می‌دانید محافظت از زمین و محصول در برابر حمله حیوانات وحشی کار ساده‌ای نیست. گاهی کشاورزان برای نجات محصول مجبورند جان حیوان بی‌گناه را بگیرند.
حصارهای کندویی در مناطقی که زمین‌های کشاورزی از حمله فیل‌ها در امان نبودند جواب داده است. وقتی فیلی به کندوهای کار گذاشته‌شده اطراف زمین‌های زراعی نزدیک می‌شود براثر حمله زنبورها خودبه‌خود عقب‌نشینی می‌کند و دیگر نیازی به دخالت انسانی نخواهد بود. حامیان حقوق فیل‌ها در کنیا با کارگذاری آزمایشی حصارهای کندویی در اطراف زمین‌های زراعی دریافتند ۸۰ درصد فیل‌های مناطق همجوار از ورود به زمین بازداشته شدند. کشاورز با این روش نه‌تنها محصولش حفظ می‌شود، بلکه می‌تواند درآمد خوبی هم از زنبورداری کسب کند. به‌اضافه این‌که از کشتار حیات‌وحش هم کاسته می‌شود.
زنبور عسل، منجی محیط زیست؟
با این اوصاف پرورش زنبور عسل کسب‌وکاری محیط‌زیست‌دوستانه به‌شمار می‌رود که هم برای حیات‌وحش و هم برای طبیعت با فواید سودمندی همراه است. پس آیا برای حفظ منابع طبیعی باید به‌دنبال راهی برای ترویج زنبورپروری باشیم؟ راستش هنوز برخی دانشمندان با این ایده مخالفند و به‌نظرشان نباید زنبور عسل را به نماد نجات محیط‌زیست تبدیل کرد.
برای مثال جوناس گِلدمن از دانشگاه کمبریج می‌گوید رقابت زنبورهای عسل مدیریت‌شده با سایر گرده‌افشانان می‌تواند برای گونه‌های وحشی خطرناک باشد. مانو ساندرز، از محققان دانشگاه نیو اینگلند استرالیا، نیز دراین‌باره معتقد است که این پتانسیل زنبورهای عسل را نباید ساده‌انگارانه تحلیل کرد، چراکه گرده‌افشانان وحشی از قبیل حشرات، پروانه‌ها یا سایر گونه‌های زنبورها در مقایسه با کلونی‌های زنبورهای عسل مدیریت‌شده به حفظ طیف وسیع‌تری از زیستگاه‌های طبیعی نیاز دارند.
ساندرز بر این باور است تصمیم‌گیری برحسب نیازهای فقط یک گونه می‌تواند حتی به‌ضرر سایر گونه‌ها تمام شود. درواقع برخی دانشمندان احتمال می‌دهند چنین حرکتی ممکن است در درازمدت به‌دلیل ناهمخوانی با نیازهای سایر گونه‌ها نتایج منفی بیافریند.
اما درهرصورت نمی‌توان انکار کرد آگاهی‌رسانی در زمینه فواید زنبورهای عسل برای طبیعت می‌تواند محرک خوبی در جهت تشویق مردم به حفظ و حراست از طبیعت باشد.

ارتباط زنبورها با بقای مناطق جنگلی

می‌دانستید زنبورها از گرده و شهد درختان هم تغذیه می‌کنند؟ درختان زیادی برای گرده‌افشانی به زنبورها نیاز دارند. محققان سازمان غیردولتی «زنبورها برای رشد» در تحقیقی که در غنا و بِنین انجام دادند، دریافتند پرورش زنبور عسل در حوالی درختان بادام‌هندی موجب افزایش دو تا سه برابری باردهی درختان شد.
جالب است بدانید کل حاصل سالانه آجیل برزیلی (نوعی مغز مغذی) در برزیل به وجود زنبور عسل یوگلوسا متکی است. این گونه از زنبورهای عسل خود برای بقا به گونه خاصی از ارکیده وابسته‌اند که فقط در جنگل‌های بارانی زیست می‌کنند. اگر ارکیده‌ها نباشند، زنبورهای یوگلوسا از بین می‌روند و بالطبع زندگی روستایی‌هایی هم که از راه پرورش و فروش آجیل برزیلی روزگار می‌گذرانند نابود خواهد شد.
می‌بینید زندگی زنبورها و اکوسیستم جنگل چه ارتباط درهم گره‌خورده‌ای دارد. ارتباط تنگاتنگی که در عرض میلیون‌ها سال شکل گرفته است و گاه براثر جنگل‌زدایی‌ دچار اختلال می‌شود. اما وقتی زنبورداری در جنگل‌ها رونق بگیرد، انتظار می‌رود حفظ جنگل برای حداقل ذی‌نفعان این کسب‌وکار اهمیت بیشتری پیدا کند. زیرا درصورت قطع درختان و تخریب جنگل، کسب‌وکار پرورش زنبور آسیب مستقیم خواهد دید. زنبورها نه‌تنها با کمک به گرده‌افشانی در حفظ منابع طبیعی جنگل مؤثرند، بلکه عسلی که خود تولید می‌کنند نیز منبع درآمدزایی قابل‌توجهی برای زنبورداران خواهد بود.

منابع: FAO و BBC

صدف دژآلود

دانش و سلامت