سرّ دلبری «شیخ‌لطف‌ا...»

این بار اما، سفر به اصفهان برای دوباره دیدن مسجدی بود که پروفسور آرتور پوپ، ایران‌شناس آمریکایی درباره‌اش می‌گوید: «بسختی می‌توان باور داشت این اثر محصول دست بشر است.» داستان ساخت این مسجد به سال 981 خورشیدی برابر با 1011 هجری قمری بازمی گردد. زمانی که شاه عباس اول صفویه، پایتخت خود را از شهر قزوین به اصفهان منتقل کرد و دستور داد تا هنرمندان، معماران و مهندسین نام‌آور زمان گرد هم آمده و یکی از زیباترین شهرهای آن دوران را بنا کنند. بر این اساس ابتدا در مرکز شهر و در واقع در درگاه ورودی به کاخ‌ها و بناهای سلطنتی در محلی که روزگاری باغی بزرگ متعلق به دوران سلجوقی قرار داشت، میدانی مستطیل شکل با مساحتی حدود 9 هکتار ساخته می‌شود. بتدریج و در طول سال‌ها در چهارطرف این میدان، چهار بنای برجسته که نماد و نشانه چهار رکن اصلی قدرت حکام صفوی بودند، به ترتیب مسجد امام (شاه/شاهی/ جامع) در جنوب میدان، مسجد شیخ لطف‌ا... در شرق، کاخ عالی قاپو در غرب و سَردرِ بازار قیصریه در شمال به دست طراحان و معماران ایرانی مانند استاد محمدرضا و استاد علی‌اکبر اصفهانی ساخته می‌شود.

این مسجد گلدسته ندارد!

در میدان نقش جهان و مقابل مسجد شیخ لطف‌ا... که ایستاده باشید، بدون تردید متوجه یک ویژگی خاص در این مسجد خواهید شد. عدم وجود مناره یا گلدسته در مسجد شیخ لطف‌ا...، ویژگی خاص این مسجد است. مسجد شیخ لطف‌ا... خلاف سایر مساجد ایران گلدسته و مناره ندارد. حتما می‌پرسید دلیل آن چیست؟

پاسخ این است که این مسجد در اصل یک مسجد خصوصی، جهت استفاده درباریان و خانواده شاه بوده است. شاه عباس این مسجد را برای پدر همسرش که از جمله علمای بزرگ شیعه بود، یعنی شیخ لطف‌ا... عاملی اصفهانی و برای برگزاری کلاس‌های درس وی و انجام مراسم مذهبی خانواده سلطنتی و بزرگان درباری ساخته بود، بنابراین مردم عادی از آن استفاده نمی‌کردند. به همین دلیل دارای مناره‌ای برای اذان گفتن و خبر کردن مردم برای نماز خواندن در مسجد نیست؛ وظیفه‌ای که گلدسته‌های مسجد امام یا همان جامع عباسی و مسجد سلطانی بر عهده داشت.

طاووسی رقصان زیر نور

از دیگر رازهای مسجد شیخ لطف‌ا...، باید به کاشیکاری فضای داخلی و محوطه داخل گنبد اشاره کرد که در ساعاتی از روز اعجازی رو می‌کند؛ پدیده‌ای که بسیاری از گردشگران خارجی را به خود جلب کرده و باعث می‌شود تا ساعت‌ها دوربین به دست در انتظار نمایان شدن این اعجاز زیر گنبد جمع شوند. این راز چیست؟! اگر در ساعات خاصی از روز با دقت به مرکز گنبد، البته از فضای داخلی، نگاه کنید، بدن طاووسی از جنس کاشی را خواهید دید. در ابتدا تصور می‌کنید که طرح اطراف این طاووس در واقع همان چتر گشوده طاووس است، این درست است، اما تنها پس از ورود نور از پنجره‌های مشبک زیر گنبد و انعکاس آن به بالا، پرها و دم درخشان این پرنده رویت خواهد شد و بدن طاووس کامل می‌شود. با چرخش خورشید، نور نیز حرکت کرده و پرهای طاووس نیز حرکت می‌کند. ترکیب نور و کاشی‌های رنگی در نهایت طاووسی با چتر گشوده را به نمایش می‌گذارد. برای دیدن این طاووس زیبا بهترین زمان، هنگام عصر و پایین آمدن ارتفاع خورشید است.

درخت چناری که در شد

برای ورود به مسجد باید از دری چوبی و بزرگ عبور کنید. شاید ندانید که این در 400 سال عمر دارد و در واقع تنه یک درخت چنار است که بدون اضافه کردن چوب دیگری به صورت یک پارچه تبدیل به دو لنگه در شده. این در بعد از 400 سال هنوز پابرجاست.

معرق و مقرنس‌های ظریف محراب

محراب کاشیکاری با معرق و مقرنس‌های ظریف دیگر شاهکار بی‌نظیر استادان سازنده مسجد شیخ لطف‌ا... است. به غیر از این کاشیکاری‌های منحصربه‌فرد، در داخل محراب دو کتیبه با امضای محمد رضا ابن استاد حسین بنای اصفهانی و علیرضا عباسی وجود دارد که روایاتی از پیامبر و امام جعفر صادق (ع) با خطی خوش در آنها نقش بسته‌اند. تاق محراب نیز کنگره‌دار و از داخل دارای مقرنس‌های صدفی‌شکلی است که در انتها با نقوش گیاهی بسیار زیبایی پیوند می‌خورد.

وقتی که زمین آسمانی شد

این بار که به اصفهان سفر کردید و تصمیم گرفتید سری به این مسجد باشکوه بزنید، یادتان باشد که پا در یک اثر هنری پر رمز و راز می‌گذارید. پس برای شناخت این رازها بیاید با یکدیگر همقدم شویم. ما شما را به یک گشت مجازی دعوت می‌کنیم.

مسجد شیخ لطف‌ا... در مدت 18 سال به دستور شاه‌عباس اول و برای قدردانی از روحانی و دانشمند بزرگ شیخ لطف‌ا... میسی عاملی اصفهانی (متوفی به سال 1032) روی خرابه‌های یک مسجد قدیمی ساخته می‌شود. هرچند در کاشی‌های قدیمی مسجد، تاریخ 1011 قید شده است، اما با توجه به عبارت «امر بانشاء» که ماده تاریخ ساخت آن است، سال شروع ساخت بنا را باید 1012 هجری و تاریخ اتمام آن و پایان تزییناتش را سال 1028 دانست. در دوره قاجار به دلیل فرسودگی، بخش بزرگی از کاشی‌های سردر و گنبد و میله طلایی بالای آن فرو می‌ریزد. در نتیجه باقی کاشی‌ها نیز برداشته شده و در زیرزمین نصب می‌شود. پس از آن در سال 1307 خورشیدی، با توجه به طرح اولیه و با استفاده از همان کاشی‌های قدیمی موجود، سردر و گنبد مورد مرمت قرار می‌گیرد. در سال 1315 خورشیدی نیز بار دیگر نمای خارجی گنبد توسط اداره باستان شناسی دوباره تعمیر می‌شود.

در خارج از مسجد کتیبه‌ای به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی وجود دارد که به ترتیب سوره‌های شمس، دهر و کوثر بر آن نقش بسته است. این کتیبه با عبارت « قال‌ا... و ان مساجدا... فلا تدعوا مع‌ا... احدا» به پایان می‌رسد. در گرد گنبد نیز با دو خط مشکی و یک خط سفید بر زمینه لاجوردی، جملات «یا کریم»، «یا‌ا...»، «یا رحمن» و «یا رحیم» تکرار شده است. همچنین در شمسه و طرح خورشیدی پایین گردنه گنبد با خط بنایی مشکی بر زمینه سفید جملات
«ا...اکبر، الملک‌ا...، الحکم لله، الحمدلله، ا... و محمد و علی» به صورت تکرار نقش شده است. به نظر می‌آید خطاطان تمامی کتیبه ها، دو نفر از هنرمندان معروف ایران، یعنی علیرضا عباسی و باقر بنا باشند و اشعار موجود در کتیبه‌ها نیز اثر شیخ بهایی و شیخ لطف‌ا... است. گردترین گنبد جهان

شاید به دلیل نبود گلدسته است که توجه خاصی نسبت به ساخت گنبد مسجد شده است.

گنبد عظیم مسجد شیخ لطف‌ا... گردترین گنبد جهان و دارای یک پوشش است. درواقع کاسه‌ای است واژگون که داخل و خارج آن با کاشی‌های لعاب دار پر نقش و نگار پوشیده شده است.

عظمت و زیبایی گنبد آن زمان بسیار اعجاب‌آور می‌شود که بدانید، استفاده محاسبه شده و دقیق از کاشی‌ها و لعاب و رنگ آنها باعث شده تا این گنبد در طول روز و بر اثر تابش نور خورشید به سه رنگ خاکی، صورتی و خاکستری درآید. در واقع بازی نور و رنگ در اینجا با هنری قابل تحسین درهم آمیخته است.

گنبد در اسارت داربست‌ها

در نیمه اول ساری جاری به دلیل فرسودگی و با توجه به احتمال ریزش کاشی‌های معرق بخش کمربند گنبد مسجد، عملیات مرمت این گنبد باارزش پس گذشت 80 سال از آخرین عملیات مرمت، آغاز شد. این روزها دوباره داربستی روی گنبد مسجد شیخ لطف‌ا... خزیده تا مرحله دوم مرمت شامل جمع‌آوری کاشی‌های قدیمی، پاکسازی و مرمت کاشی‌ها و نصب مجدد کاشی‌های قدیمی (در هشت ترک یا بخش)، روی آن اجرا شود.

نازیلا ناظمی