مردم‌شناسی به روایت رادیو

بنا به دلایلی که بحث آن خارج از این مقاله است امروزه مردم‌شناسی بیشتر به شناخت آداب و سنن و رسم و آیین‌های کهن می‌پردازد و فرهنگ را در بستر تاریخی آن مورد بازخوانی و پژوهش قرار می‌دهد. فارغ از تعاریف آکادمیک و مرزهای دانش، فرهنگ و تمدن و مظاهر و عناصر آن از جمله مسائل حیاتی و مهمی است که قطعا بیشترین نسبت را با رادیو فرهنگ به مثابه یک رادیوی تخصصی در حوزه فرهنگ دارد.

یک قلمرو وسیع

گرچه فرهنگ، قلمرو بسیار وسیع و واژه پردامنه‌ای است که در ذیل آن می‌توان به مسائل مختلفی پرداخت و اگر رادیو فرهنگ بخواهد بر این مفهوم حداکثری خود را تعریف کند چه بسا همه مسائل اجتماعی و انسانی را باید پوشش دهد، اما روایت مردم‌شناختی فرهنگ از آن حوزه‌هایی است که به شکل مستقیم با ذات فرهنگ و مصادیق آن ارتباط داشته و قطعا پرداخت به این مقوله یکی از تخصصی‌ترین کارهای این شبکه رادیویی خواهد بود. بر این مبنا می‌توان برنامه «هفت کوچه» را مصداق بارزی از همین نگاه به فرهنگ دانست و این برنامه را یکی از موفق‌ترین برنامه‌های این شبکه. در این برنامه تلاش شده به فرهنگ قومی و بومی استان‌های مختلف ایران پرداخته شود و گذشته تاریخی و فرآیند تاریخی شکل‌گیری بسیاری از آداب و رسومی که هم‌اکنون نیز در مناطق مختلف وجود دارد ریشه‌یابی شود لذا کارکرد این برنامه در عین شناخت فرهنگ کهن، کنش‌های فرهنگی امروز هم است. مثلا در یکی از برنامه‌های هفت کوچه، فرهنگ مردم خراسان‌جنوبی و آداب و رسوم مردم این استان مورد بررسی قرار گرفت. در این قسمت به این مساله پرداخته شد که خراسان جنوبی یکی از مناطق ایران است که از آثار و بناهای تاریخی و آداب اجتماعی و فرهنگی بسیار کهن و خاصی برخوردار است. این استان جاذبه‌های فرهنگی خاصی همچون صنایع‌دستی، موسیقی و نمایش‌های محلی، لباس‌های محلی و میراث‌های فرهنگی ماندگار و تاریخی ارزشمندی دارد.

براساس اسناد کهن، این منطقه زیستگاه یکی از اقوام آریایی‌نژاد به نام ساگارت بوده و به‌دلیل وضعیت آب و هوایی و اقلیمی خاص خود چندان مورد توجه و تاخت وتاز افراد بیگانه قرار نگرفته و زبان و نژاد مردم این خطه کمتر دچار آمیختگی و اختلاط شده است. لذا از آنجا که قومیت غالب منطقه فـارس است زبان رسمی و اصلی مردم استان، فارسی است. این زبان در هر نقطه شهری و روستایی با لهجه خاص و منسوب به همان محل بیان می‌شود؛ مثل لهجه بیرجندی، لهجه قائنی، لهجه سرایانی، لهجه نهبنـدانی و...که البته این لهجه‌ها با تفاوت‌هایی در واژه‌ها، جمله‌بنـدی‌ها و تاکیـد روی هجاها همراه است. همچنین غالب اقوام عرب ساکن در منطقه نیز هنوز به زبان خود سخن می‌گویند.

ابعاد گوناگون تاریخ

نمونه بالا نشان می‌دهد شنونده این برنامه می‌تواند با ابعاد گوناگونی از تاریخ فرهنگ و فرهنگ تاریخی یک منطقه از کشور آشنا شده و به شناخت جزئی از آن دست یابد. اما همه قسمت‌های برنامه هفت کوچه به یک منطقه جغرافیایی نمی‌پردازد یا مثلا یک استان یا شهرستان را محور روایت‌های مردم‌شناختی خود قرار نمی‌دهد. در کنار این برنامه‌های مصداقی برخی برنامه‌های موضوعی نیز وجود دارد که بیش از آن‌که روایت تاریخی داشته باشد روایتی ـ تحلیلی است. مثلا ساده‌زیستی و قناعت از جمله موضوعات بسیار مهم است که در زندگی فردی، اجتماعی، مادی و معنوی انسان تاثیر بسزایی دارد و متاسفانه در جامعه کمتر به این مهم توجه می‌شود درحالی که از نظر فرهنگ دینی یکی از ارزش‌های متعالی است. زهد و ساده‌زیستی از جمله ارزشمندترین فضایل اخلاقی‌است که اهمیت این مهم در آیات و روایات به روشنی مشهود است. یکی از قسمت‌های برنامه هفت کوچه به این موضوع اختصاص داشت و دکتر محمدرضا حسن‌بیگی، کارشناس فرهنگ مردم در این برنامه درباره اعتقادات مردم ایران به ساده‌زیستی از گذشته تاکنون و سفارشات دین مبین اسلام به ساده‌زیستی صحبت کرد؛ موضوعی که می‌تواند به افزایش و ارتقای مهارت‌های زندگی در جامعه امروز نیز کمک کند. بر همین اساس کارکرد این برنامه را صرفا اطلاع‌رسانی و تاریخی نباید دانست، بلکه جنبه‌های آموزشی و تربیتی هم دارد که به بهبود زندگی امروز مخاطب نیز کمک می‌کند.

پیرنگ اصلی

اگر بخواهیم پیرنگ اصلی برنامه هفت‌کوچه را برجسته کرده و مهم‌ترین ویژگی آن را برشماریم باید بگوییم که هفت کوچه جایی است که در آن اقوام ایران زمین حضور پررنگی دارند و لذا همه مخاطبان ایرانی از هر کجای این سرزمین پهناور و متعلق به هر قوم و قبیله‌ای که باشند مخاطب این برنامه هستند. موضوعات برنامه براساس مناسبت‌های ملی و مذهبی و همچنین مسائلی که در منابع موجود مطرح شده است، انتخاب می‌شود؛ مانند لالایی‌های کودکانه که به فراموشی سپرده شده یا آیین‌ها و سنت‌های محلی. به عبارتی دیگر در این برنامه تلاش می‌شود تا سبک زندگی به‌طور ملموس بیان شده و سبک زندگی ایرانی و اسلامی به کمک زندگی مردم در جامعه امروز بیاید. حتی در سالروز تاسیس و راه‌اندازی رادیو در ایران نقش و جایگاهی که رادیو در بین مردم و تاثیراتی که بر فرهنگ آنان داشته نیز به سوژه یکی از قسمت‌های این برنامه تبدیل شد. یکی از تمهیدات این برنامه همکاری شبکه‌های استانی در برخی قسمت‌ها و در واقع اجرای مشترک برنامه است. مثلا یکی از برنامه‌های هفت کوچه با همکاری رادیو استان مرکزی اجرا شد.

جالب این‌که هفت کوچه به مناسبت‌های ملی و مذهبی هم توجه می‌کند و به تناسب، ویژه‌برنامه‌هایی هم در این ارتباط می‌سازد که البته رویکرد آن به مناسبت‌ها نیز از دریچه فرهنگ است. در زمان‌هایی نه‌چندان دور، مردم ایران برای استقبال از ماه رمضان آداب و آیین بخصوصی داشتند؛ آدابی چون نقاره‌زنی، کلوخ‌اندازون، خاک‌گیری، بازسازی و نوسازی مساجد و قالی‌های آنها، روضه‌خوانی و مناجات‌خوانی. برنامه هفت کوچه در ماه مبارک رمضان بر آداب و رسوم ایرانیان در آستانه ماه رمضان مروری خواهد داشت و این آیین و مناسک رمضانی را مورد تفسیر و تحلیل قرار داده بود. حتی فرهنگ دینی مثلا موضوع عفاف و حجاب نیز در این برنامه با نگاه مردم‌شناختی مورد بررسی قرار گرفت و نصرا... حدادی، کارشناس فرهنگ عامه درباره جایگاه عفاف و حجاب در فرهنگ مردم و اهمیت عفاف و حجاب در فرهنگ ایرانی صحبت کرد.

واقعیت این است که همه علاقه‌مندان به فرهنگ و تمدن و تاریخ ایران زمین قطعا از شنیدن این برنامه هم لذت خواهند برد و هم بر آگاهی فرهنگ‌شناختی آنها افزوده می‌شود. این برنامه را می‌توان یک فرهنگ‌شناسی شنیداری یا روایت مردم‌شناختی از فرهنگ ایران دانست که شنیدن آن را به همه فرهنگ دوستان توصیه می‌کنیم.

هفت کوچه بخش‌های مختلفی دارد که معرفی مفاخر، جاذبه‌های گردشگری، موسیقی و ترانه از جمله بخش‌های این برنامه است.

محمد کمالی