وز نور گنبدش همه عالم منور است

روایت‌های تاریخی در مواجهه ایشان با افراد مختلف در سطح جامعه و حتی دانشمندان و فضلا و صاحب‌منصبان و پادشاهان وجود دارد که نمود عینی رفتار آن حضرت در مسائل فرهنگی و آموزشی است. از مباحثات علمی و مناظرات نظری آن امام در روایت‌های مختلف سخن‌های بسیاری به میان رفته است. حال سوال اینجاست که امروز چقدر فرهنگ و هنر و شاخه‌های مختلف هنری توانسته به تبیین زوایای مختلف چنین شخصیتی بپردازد؟ در هنر، ادبیات، فرهنگ، سینما، شعر و داستان می‌توان فرهنگ رضوی را نهادینه کرد. فقط کافی است بدانیم که فرهنگ را چگونه در تعاریف موضوعی بگنجانیم. فرهنگ ایرانی ـ اسلامی در طول 14 قرن ِ سپری شده، هویت انسان‌ها را شکل داده است. بدون شک، فرهنگ رضوی قدمت زیادی در شعر و ادبیات، هنرهای تجسمی و معماری، خط، نقاشی، نمایش و دیگر هنرها داشته و آثار زیبایی هم در این زمینه خلق شده است. در این باب همین بس که بارگاه ملکوتی امام هشتم خود مزین به انواع این هنرهاست.

قدیمی‌ترین قصیده

در زمینه شعر ردپای فرهنگ رضوی را می‌توان در خیلی قبل‌ترها جست‌وجو کرد. کهن‌ترین منظومه در ستایش امام رضا(ع) قصیده سنایی شاعر قرن ششم است. آنجا که می‌سراید: «دین را حرمیست در خراسان / دشوار تورا به محشر آسان / از معجزه‌های شرع احمد / از حجت‌های دین یزدان / همواره رهش مسیر حاجت / پیوسته درش مشیر غفران / بی نام رضا همیشه بی نام / بی‌شأن رضا همیشه بی‌شأن... ای کین تو کفرومهرت ایمان / پیدا به تو کافر از مسلمان/ در دامن مهرتو زدم دست/ تا کفر نگیردم گریبان / اندر ملک امان علی راست / دل در غم غربت تو بریان... »

از دیگر شاعرانی که در شعرش به مفاهیم رضوی پرداخته، می‌توان به مولانا خالد نقشبندی اشاره کرد که شعر روضه رضوان در مدح امام هشتم را چنین گفته است: «این بارگاه کیست که از عرش برتر است / وز نور گنبدش همه عالم منور است / این بارگاه قافله‌سالار اولیاست / این خوابگاه نور دو چشم پیمبر است / این جای حضرتی که از شرق تا به غرب / از قاف تا به قاف جهان سایه گستر است / این روضه رضاست که فرزند کاظم است / سیراب نوگلی ز گلستان جعفر است... »

از دیگر شعرهای قدیمی در وصف امام رضا(ع) شعر ابن‌یمین است با این مضمون: «گوهر افشان کن زجان ای دل که می‌دانی چه جاست / مهبط نور الهی روضه پاک رضاست / دُرّ دریای فتوّت گوهر کان کرم / آن که شرح جود آباء کرامش هل اَتاست / قبه گردون ندارد قد خاک درگهش / یا رب این فردوس اعلی یا مقام کبریاست؟ / سرمه‌ای از خاک پای او کشیده است آفتاب / موجب این دانم که عینش منبع نور و ضیاست... .»

رمان‌های رضوی

حالا به رمان‌هایی که امام هشتم را موضوع اصلی قرار داده ،می‌پردازیم. کتاب «مهمان آسمانی» به ‏نویسندگی علی محمد بشارتی است که یکی از فرازهای شورانگیز و شگفت‏‌آور تاریخ، سفر تاریخی و اثرگذار امام رضا(ع) به ایران در آغاز قرن سوم هجری را روایت می‌کند. این‏ سفر تاریخی، بخش اعظم زندگی سیاسی ایشان را دربرمی‌گیرد. گرچه حضور سیاسی امام(ع) در خراسان بیش از 3 سال‏ طول نکشید اما آثار آن در تاریخ اسلام و شیعه ماندگار است.

کتاب «آفتاب هشتمین» به قلم لیلا شمس است . در کتاب این‌گونه روایت می‌شود: عرفه شد. آن موقع ولی عهد بود. از خانه که بیرون رفت، همه چیز داشت. وقتی برمی گشت هیچ چیز نداشت. همه را تقسیم کرده بود بین فقرا. فضل گفت: «ضرر کردید اباالحسن.» گفت: «تو نمی‌دانی. معامله با خدا سود بزرگی است، نه ضرر.» این کتاب نیز از داستانک‌های کوتاهی از تولد تا شهادت امام رضا علیه‌السلام تشکیل و به زیبایی در کنار هم قرار داده شده است. این کتاب از یک مجموعه 14 جلدی است که هر جلد آن به یک معصوم اختصاص دارد.» کتاب «ولادت» به نویسندگی سعید تشکری است که روایتگر دو شبان خراسانی است که یکی کاتب و دیگری صحاف است. آن دو فرزندخوانده‌های خود را که در ویرانه‌های شوش دانیال پس از دیدار با مولای خود امام موسی کاظم(ع) در پی کشتاری که عباسیان برای تاراج پارسیان انجام داده‌اند، می‌یابند و آنها را از بدو طفولیت در وصیتی مکتوب به نام هم می‌خوانند. لیلا و هاتف اکنون پس از سال‌ها و مرگ این کاتب و صحاف می‌خواهند با هم ازدواج کنند، اما پرسش ساده آنها از خود این است: ما که هستیم؟ و چرا فرزند مولای پدرانشان ولیعهد تازه عباسیان است؟ لیلا و هاتف برای یافتن پاسخ خود و ازدواج با یکدیگر به مدینه می‌روند تا حقیقت امام هشتم شیعیان را بیابند و زندگی خود را آغاز کنند.

سروده‌های شاعران معاصر

فقط قدما به شعرگویی و نعت امام غریبان نپرداخته‌اند. از سروده‌های شاعران معاصر در این باب می‌توان به اشعار کوچه‌های خراسان از قیصر امین‌پور، مرا جواب مکن از بهروز یاسمی، ایها‌العزیز از مریم سقلاطونی، سلطان بی‌دریغ خراسانی از سودابه مهیجی، شاعر تو از حسین حاجی‌هاشمی و بسیاری دیگر از نمونه‌ها اشاره کرد.

تئاترهای رضوی

حالا قدری از فضای ادبیات و آثار مکتوب فاصله می‌گیریم تا بازتاب پرداختن به امام رضا(ع) را در آثار نمایشی دنبال کنیم. قبل از آن اظهار نظر کوروش زارعی بازیگر و کارگردان تئاتر را درباره تجلی فرهنگ رضوی در آثار هنری با هم مرور می‌کنیم که در گفت‌وگو با خبرنگار ما عنوان می‌کند: به اعتقاد من، هنر نقالی و پرده‌خوانی بستر خوبی برای پرداختن به فرهنگ رضوی است و باید برای پرورش این امر نهادهای فرهنگی دست به دست هم بدهند. امام رضا(ع) فرموده‌اند: «اگر مردم محاسن کلام ما را بدانند از ما تبعیت می‌کنند». ما انعکاس مفاهیم این کلام را می‌توانیم در هنر جست‌وجو کنیم.

«آهویاهو» نام نمایشی از بهروز غریب‌پور است. «آهو‌یاهو» با استفاده از داستانی عامیانه به وصف معجزات و کرامات امام‌رضا(ع) می‌پردازد، اما جنبه‌ای واقعگرایانه دارد.

نمایش «پنجره فولاد» به کارگردانی جواد هاشمی است که نگاهی به بافت متفاوت زائران حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا دارد. در واقع این نمایش به تحلیل نوع نیاز‌ها، احتیاجات و حوائج مردم مشرف به ساحت مقدس اهل بیت می‌پردازد.

نمایش «واینک یحیی» به کارگردانی سیاوش طهمورث هم اثر دیگری در این زمینه است. یحیی پرده‌خوانی است که می‌خواهد آخرین مراسم پرده‌خوانی خود را در روز ولادت امام‌رضا انجام دهد. این نمایش برگرفته از داستان ساده‌ای است که در شیوه اجرای سنتی و با استفاده از پرده‌خوانی، در فضایی رئالیستی اجرا می‌شود.

نمایش «باده خالص» به کارگردانی امیر دژاکام، هم اثر دیگری است. موضوع نمایش برمی‌گردد به باغبانی که درختان انگور کاشته است و متوجه می‌شود این درختان ‌امام‌رضا(ع) را مسموم خواهد کرد و این نمایش واکنش‌ها و تحولات این باغبان را بررسی می‌کند.

روایت فرهنگ علوی برای کودکان

حال بگذارید چند روایت را هم که برای کودکان و نوجوانان نوشته شده و به امام هشتم پرداخته‌اند با هم مرور کنیم. کتاب «اعترافات غلامان» به نویسندگی حمیدرضا شاه‌آبادی است که این اثر حاوی روایت‌هایی از زندگی امام رضا(ع) است و با قلمی بسیار زیبا از زبان غلامان مامون بیان می‌شود؛ غلامانی که مأمون ماموریت مهمی به آنها داده است: «ما سی غلامیم که آنچه را در آن سه سال بر ما گذشت مرور می‌کنیم، آن را به خود باز می‌گوییم تا دریابیم شقی هستیم یا آمرزیده، می‌خواهیم دریابیم دستمان به خون فرزند رسول خدا آلوده است یا خیر. هر کدام از ما آنچه را دیده به دیگران باز می‌گوید. شما هم بشنوید و بر ما قضاوت کنید.»

کتاب «مسافر خراسان» به قلم مهدی مراد حاصل درباره ولادت، کودکی، شخصیت مهربان و صمیمی، تلاش علمی، شرایط سخت سیاسی، امامت، دوستان و دشمنان، مبارزه و ولایت عهدی امام رضا(ع)است که با ذکر داستان‌های مرتبط با آنها آورده شده است. همچنین توضیحاتی راجع به سفر امام رضا(ع) به ایران و معجزات این امام در شهرهای ایران آورده شده که جذابیت خاصی دارد.

«مسافر غریب» به قلم مسلم ناصری هم دیگر اثری است که قصه‌هایی از زندگی حضرت امام رضا(ع) را بیان می‌کند. نویسنده سعی کرده با نثری روان و ساده گوشه‌هایی از زندگی آن حضرت را به رشته تحریر درآورد. نوجوانان و جوانان می‌توانند داستان‌هایی از حکایات و مناظرات امام هشتم را در این کتاب با عناوینی از قبیل در راه مانده، شب به یاد ماندنی، راهزنان، دستمزد قبل از کار، شست و شوی غرور، همیشه در حضور، خورشید بر بام، رویای حقیقی، توطئه‌ای که نگرفت، نماز ناتمام، مناظره و مهمان‌کش مطالعه کنند. «غریب قریب» هم اثر مهدی قزلی است که سرگذشت نامه‌ای کوتاه از زندگی امام هشتم، علی‌بن موسی(ع) است. مطالب کتاب به وقایع تاریخی و اجتماعی عصر آن امام همام پرداخته و در قالب داستان‌های کوتاه با زبانی ساده نگارش یافته است.

مریم علی‌بابایی