سهم فناوری ‌در درمان پوکی استخوان

اهمیت سنجش تراکم استخوان با افزایش سن

پوکی استخوان بیماری خاموش نامیده می‌شود،‌ زیرا در این بیماری توده استخوانی کاهش پیدا کرده و بافت استخوان به تدریج تحلیل می‌رود. دکتر باقر لاریجانی، نایب‌رئیس کمیته ملی بیماری‌های غیرواگیر، در نشست تازه‌های پوکی استخوان که در پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران برگزار شد، درباره این بیماری خاموش گفت: شکستگی مهم‌ترین و جدی‌ترین عارضه پوکی استخوان است که در بیشتر موارد بر اثر سقوط یا ضربه سنگین رخ می‌دهد، اما در موارد شدید حتی موقع بستن بند کفش هم ممکن است فرد دچار شکستگی در ستون مهره‌ها شود. در جهان به طور متوسط هر سه ثانیه یک مورد شکستگی ناشی از پوکی استخوان اتفاق می‌افتد. به دنبال شکستگی لگن 40 درصد افراد، دیگر توان راه رفتن بدون کمک ندارند و حدود 80 درصد افراد درگیر نمی‌توانند فعالیت‌های روزمره خود را مستقل انجام دهند.

وی تصریح کرد: افزایش سن، ژنتیک، یائسگی در زنان، مصرف سیگار و الکل، مصرف داروهای کورتونی و لاغری ازجمله عوامل بروز پوکی استخوان است. حفظ رژیم غذایی سالم و سرشار از کلسیم همراه فعالیت‌های فیزیکی از مهم‌ترین راه‌های پیشگیری از پوکی استخوان است. همچنین فرد در صورت توصیه پزشک می‌تواند از مکمل‌های کلسیم و ویتامین D برای پیشگیری از پوکی استخوان استفاده کند. مصرف ویتامین D روزانه در کشور ما حدود 20 درصد و مصرف کلسیم حدود 60 درصد استاندارد جهانی است.

دکتر لاریجانی در ادامه درباره لزوم انجام تست سنجش تراکم استخوان افزود: معمولا به افراد بالای 65 سال توصیه می‌شود سالانه برای سنجش تراکم استخوان به مراکز درمانی مراجعه کنند، زیرا پوکی استخوان بیماری خاموشی است که گاهی بدون بروز علائم فرد را درگیر می‌کند و ناگهان باعث شکستگی‌های جدی می‌شود.

سنجش همزمان تراکم و کیفیت استخوان

پوکی استخوان یا استئوپروز به کاهش توده استخوانی، ضعیف و سست شدن بافت استخوانی گفته می‌شود. در این شرایط استخوان‌ها سست و این اتفاق به مرور منجر به شکستن استخوان‌ها می‌شود. درواقع استخوان در یک نمای ریز مثل کندوی عسل و دارای تیغه‌هایی با فضای مشخص است. اگر پوکی استخوان اتفاق افتد، فضای بین این تیغه‌ها بزرگ‌تر و استخوان به مرور توخالی می‌شود. به این ترتیب استخوان‌ها نازک و شکننده شده و با کوچک‌ترین ضربه یا حتی گاهی بدون دلیل می‌شکنند. دکتر حمید رضا آقایی، دبیر علمی سمپوزیوم تازه‌های استئوپروز، چالش‌های موجود در درمان پوکی استخوان را به کمک ابزارهای جدید قابل حل عنوان کرد و گفت: ابزارهای جدید مثل تی‌بی‌اس (TBS سرواژه عبارتی به معنی امتیاز استخوان اسفنجی) است که به نرم‌افزار دستگاه‌های سنجش تراکم استخوان اضافه می‌شود. پیش از این در سنجش تراکم استخوان ما فقط توده استخوانی را در نظر می‌گرفتیم و کیفیت استخوان قابل اندازه‌گیری نبود. این در حالی است که تراکم و کیفیت استخوان هر دو باعث شکستگی می‌شود. به همین دلیل ابزاری به دستگاه‌ها اضافه شده است که کیفیت استخوان را در سطوح درمانی پایین‌تر بسنجد و براساس آن می‌توان از بروز شکستگی بر اثر پوکی استخوان جلوگیری کرد. این ابزار در ایران اکنون در پژوهشگاه غدد و متابولیسم وجود دارد.

دکتر آقایی در مورد روش‌های درمان این بیماری ادامه داد: درمان استئوپروز شامل توصیه‌هایی برای کاهش عوامل خطر و اصلاح سبک زندگی و درمان دارویی است. همچنین مصرف کافی کلسیم، پروتئین و ویتامین D و انجام فعالیت‌های فیزیکی منظم که به تقویت عضلات کمک می‌کند، بخشی از پروتکل درمان محسوب می‌شود. در این سمینار پزشکان متخصص با جدیدترین فناوری‌ها و روش‌های درمان استئوپروز آشنا می‌شوند و از جنبه‌های تشخیصی و درمانی پوکی استخوان صحبت می‌شود. همچنین جنبه‌های دیگر این بیماری از نظر ژنتیک بررسی می‌شود تا همه افراد در شرایط یکسان و با یک روش تحت درمان قرار نگیرند.

شکستگی، هشداری برای پوکی استخوان

امروزه در دنیا بیش از 200 میلیون نفر درگیر پوکی استخوان هستند و سالانه ده میلیون مورد شکستگی استخوان ناشی از این مشکل در جهان اتفاق می‌افتد. شیوع این بیماری با توجه به مطالعات انجام شده، حدود 20 درصد در کشور است. در زنان بالای 50 سال از هر سه زن یک نفر دچار پوکی استخوان و در مردان بالای 50 سال از هر پنج نفر یک نفر با این بیماری درگیر است. در مجموع این عارضه در زنان و بخصوص بعد از یائسگی بیشتر دیده می‌شود.

در ادامه نشست تازه‌های پوکی استخوان، دکتر افشین استوار، سرپرست مرکز تحقیقات استئوپروز پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره روش‌های علمی پیشگیری و درمان این بیماری گفت: معمولا پوکی استخوان پیش از بروز شکستگی علامتی ندارد و فرد درگیر بیماری هیچ اطلاعی از بیماری خود پیدا نمی‌کند، اما با افزایش سن، شیوع این بیماری بیشتر می‌شود و می‌تواند عواقب وخیمی به دنبال داشته باشد. شکستگی در ستون مهره‌ها ناشی از پوکی استخوان می‌تواند عوارض شدیدی مثل کوتاه شدن قد، صدمه به نخاع و بروز دردهای مزمن کمر به وجود آورد؛ در حالی که با بهبود سبک زندگی و انجام درمان‌های به‌موقع و موثر، می‌توان از بروز پوکی استخوان جلوگیری کرد.

سمپوزیوم تازه‌های استئوپروز (پوکی استخوان) به منظور بررسی راه‌های پیشگیری، تشخیص و درمان این بیماری و روش‌های علمی مقابله با آن برگزار می‌شود و به تشخیص زود هنگام بیماری کمک می‌کند. اگر این بیماری به‌موقع تشخیص داده شود، قابل درمان است. در دنیا روش‌های اثربخشی برای شناسایی شکستگی‌های اولیه تدوین شده است. به این ترتیب مجموعه‌ای از اقدامات و مراقبت‌ها در پیش گرفته می‌شود که احتمال شکستگی‌های ثانویه را به حداقل می‌رساند. مجموعه این اقدامات شامل شناسایی شکستگی اولیه، تلاش برای پیگیری درمان (درمان پوکی استخوان فرآیندی چند ساله است)، آموزش، انجام فیزیوتراپی و فعالیت‌های فیزیکی مناسب است. در نهایت مجموعه این اقدامات باعث می‌شود شکستگی‌های ثانویه به دنبال شکستگی اولیه پیش نیاید.

دکتر استوار، شکستگی در مهره‌ها را تا حدودی غیرقابل تشخیص عنوان کرد و توضیح داد: بسیاری اوقات شکستگی‌هایی که در مهره‌ها اتفاق می‌افتد، تشخیص داده نشده و بعد از بروز شکستگی در عضوی مثل لگن شناسایی می‌شود. ما در تلاش هستیم موارد شکستگی را ثبت کنیم و می‌کوشیم تعداد آنها را کاهش دهیم. همچنین تلاش برای افزایش سن افراد نیز از برنامه‌های مقابله با این بیماری است، زیرا هر چه افراد در سن کمتر با این بیماری درگیر شوند، سال‌های بیشتری را با شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان می‌گذرانند. شکستگی‌های رایج ناشی از پوکی استخوان در مچ دست، مهره‌ها و لگن اتفاق می‌افتد که شکستگی لگن منجر به ناتوانی، وابستگی و در 20 درصد موارد در طول یک سال منجر به مرگ می‌شود.

تراکم استخوان چیست؟

از ابتدای تشکیل جنین، کلسیم بتدریج در استخوان‌ها رسوب می‌کند و با رسیدن فرد به سن بلوغ، استخوان‌ها شروع به متراکم شدن می‌کند. معمولا تا 20 سالگی استخوان‌ها به طور کامل متراکم می‌شود. استئوپروز شایع‌ترین بیماری متابولیک استخوان است. این بیماری با کاهش ضخامت قشر استخوان و کاهش تراکم استخوان اسفنجی همزمان با افزایش سن همراه است. این اختلال‌ها معمولا تمام اسکلت را درگیر می‌کند. در این اختلال بی‌تحرکی، موجب تشدید ضایعه می‌شود و تمایل به کاهش توده استخوانی افزایش پیدا می‌کند. در تست سنجش تراکم استخوان معمولا ناحیه کمر و لگن از سر استخوان ران و از مهره اول تا چهارم کمر تست می‌شود. اگر در این نواحی نشانه‌هایی از پوکی استخوان مشاهده شود،‌ معاینات و درمان‌های بعدی انجام می‌شود، در غیر این صورت در بیشتر موارد جای نگرانی نیست.

پیشگیری از بهترین و موثرترین روش‌های کاهش ابتلا به پوکی استخوان است. با این حال با توسعه دانش و فناوری، روش‌های نوین برای تشخیص زودهنگام کاهش تراکم استخوانی نیز گام مهمی در شناسایی به‌موقع پوکی استخوان به شمار می‌رود.

فناوری‌های جدید تشخیص پوکی استخوان

بهترین راه تشخیص پوکی استخوان در مراحل اولیه، انجام تست سنجش تراکم استخوان است. در این تست خطر احتمال بروز شکستگی در نقاط مختلف تعیین می‌شود و می‌توان اقدامات پیشگیرانه را برای حفظ سلامت استخوان آغاز کرد. اندازه‌گیری تراکم استخوان به منظور اندازه‌گیری محتویات معدنی استخوان انجام می‌شود و این اندازه‌گیری کاهش توده استخوانی را در نقاط مختلف بخوبی نشان می‌دهد. تراکم‌سنجی برای تشخیص پوکی استخوان و تعیین احتمال شکستگی استخوان انجام می‌شود. معمولا استخوان با از دست دادن مواد معدنی، ضعیف می‌شود و احتمال شکستگی بالا می‌رود، اما اگر فرد دچار شکستگی نشده باشد، درمان پوکی استخوان زمانی انجام می‌شود که آزمایش تراکم استخوان، نشان‌دهنده پوکی استخوان باشد.

روش DEXA (سرواژه Dual Energy X-ray Absorptiometry) یکی از روش‌های رایج سنجش تراکم استخوان است. در این روش اشعه ایکس به سمت استخوانی تابیده می‌شود که قرار است تراکم آن سنجیده شود. به این ترتیب مقداری از اشعه جذب استخوان شده و مقداری از آن از استخوان عبور می‌کند و از بدن خارج می‌شود. در نهایت این مقادیر سنجیده و اندازه‌گیری می‌شود.

در کنار این روش، امروزه از روش‌های نوینی استفاده می‌شود که علاوه بر سنجش توده استخوانی، کیفیت نیز سنجیده می‌شود. همچنین از مزایای روش‌های جدید سنجش استخوان این است که دستگاه‌های جدید اشعه یون‌ساز ندارند و میزان مواد معدنی ناحیه مورد نظر به همراه حدود هندسی آن مشخص می‌شود. همچنین استفاده از این دستگاه ساده‌تر از نمونه‌های قبلی است و سنجش تراکم استخوان در زمان کوتاه‌تر انجام می‌شود.

سپیده شعرباف