پایانی بر اعتیاد زیر 18 ساله‌ها

آمارهای رسمی گواهی می‌دهند که سن شروع اعتیاد در کشور به 14ـ 15 سال رسیده است، اما برخی منابع غیررسمی نیز این رقم را تا 12 سال کاهش داده‌اند؛ این چند سال تفاوت میان آمارهای رسمی و غیررسمی، چه درست باشد و چه غلط، می‌شود آن را نادیده گرفت و سرجمع به این نتیجه رسید که اعتیاد در کشورمان به نوجوان‌ها رسیده است.

نوجوان‌های معتاد در مجموع به دو گروه تقسیم می‌شوند؛ اول، دانش‌آموزان معتاد که خماری و نشئگی‌شان را پشت میز و نیمکت می‌گذرانند، اما هنوز ترک تحصیل نکرده‌اند و دوم نوجوان‌های بدسرپرست یا بی‌سرپرست معتاد که یا بی‌سوادند یا سال‌هاست درس و مشق را کنار گذاشته‌اند و خیابان شده است، مدرسه‌شان. به دلیل همین تفاوت‌هاست که ساز و کار درمان این دو گروه در برنامه جدیدی که سازمان بهزیستی، وزارت بهداشت، وزارت آموزش و پرورش و ستاد مبارزه با مواد مخدر تهیه کرده‌اند با یکدیگر فرق می‌کند.

اینها چند نفرند؟

از آمار کلی نوجوان‌های معتاد در ایران، رقم دقیقی در دست نیست. آخرین آماری که در این زمینه وجود دارد شمار دانش‌آموزان معتاد است که برای نخستین بار در زمستان سال گذشته، از سوی مدیرکل دفتر پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی آموزش و پرورش مطرح شد.

نادر منصور کیایی در آن زمان گفت 136 هزار نفر از دانش‌آموزان در معرض خطر ابتلا به مصرف مواد مخدر هستند و از میان آنها،‌ 3600 نفر دست‌کم یک‌بار مواد مخدر مصرف کرده‌اند.

این آمار،‌ تا حدی نزدیک به همان آماری بود که پیش از این ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره وضعیت اعتیاد دانش‌آموزان اعلام می‌کرد که نشان می‌داد حدود یک درصد جمعیت 13.5 میلیون نفری دانش‌آموزان کل کشور اعتیاد دارند، اما این ارقام فقط مربوط به همان گروه از نوجوان‌هاست که به مدرسه می‌روند و گروه جامانده‌ها از تحصیل و ترک تحصیلکرده‌ها در آن نمی‌گنجند و با این حساب می‌شود تخمین زد که رقم واقعی نوجوان‌های معتاد باید بیشتر از ارقام اعلام شده باشد.

گروه اول: دانش‌آموزان معتاد

تا نیم ساعت پیش از سپردن این گزارش به چاپ، یعنی تا پیش از آن‌که با دکتر مجید رضازاده، رئیس مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی گفت‌وگو کنیم، با استناد به خبری در یکی از خبرگزاری‌ها مطمئن بودیم که کمپ‌های ترک اعتیاد دانش‌آموزی در کشور راه‌اندازی شده است، اما وقتی صحتش را از رضازاده جویا شدیم و او با تعجب گفت «نه!» فهمیدیم خبر تاسیس کمپ ترک اعتیاد دانش‌آموزی، فقط یک بدفهمی رسانه‌ای بوده است و به این ترتیب گزارش ما هم بکلی تغییر کرد.

تکذیب این خبر به حدی برای رئیس مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی مهم بود که او خودرویش را کنار جاده متوقف کرد تا تمام و کمال درباره برنامه جدید درمان اعتیاد دانش‌آموزی توضیح دهد و دومینوی انتشار خبر غلط را متوقف کند.

به اعتقاد درمانگران اعتیاد، جدا کردن دانش‌آموزان معتاد از خانواده و رفقای سالم‌شان، نه‌تنها حال شان را بهتر نمی‌کند؛ بلکه آنها را به معتادانی جامعه گریز و خشمگین در آینده تبدیل خواهد کرد .

بر مبنای همین ایده است که در طرح جدید درمان اعتیاد دانش‌آموزی،‌ هیچ کمپ ترک اعتیادی دانش‌آموزی وجود ندارد. در این برنامه درمانی دانش‌آموزان از تحصیل محروم نمی‌شوند، کتک نمی‌خورند، ‌تحقیر نمی‌شوند، فحش نمی‌شنوند، به ترک اعتیاد مجبور نمی‌شوند، اما قرار است معجزه‌ای رخ دهد که آنها خودخواسته، برای درمان اعتیادشان اقدام کنند.

آن‌گونه که رضازاده توضیح می‌دهد این معجزه به مربیان پرورشی سپرده شده است. قرار است آنها دانش‌آموزان معتاد را شناسایی کنند و وقتی اعتیادشان محرز شد،‌خدمات مشاوره‌ای را برای ترغیب‌شان به ترک اعتیاد ارائه کنند و در مراحل بعدی خانواده‌هایشان را در جریان اعتیاد فرزندشان بگذارند و مهارت‌های لازم را درباره شیوه برخورد با نوجوان درگیر اعتیاد به آنها بیاموزند.

دل دانش‌آموزان که برای ترک اعتیاد ‌نرم شد و مشتاق شدند به زندگی بدون مواد مخدر، گام بعدی می‌شود سم‌زدایی در مراکز پزشکی مجهز. پس از این مرحله نوجوان‌ها بار دیگر به خانواده سپرده می‌شوند؛ خانواده‌ای که اکنون مهارت‌های رفتاری با نوجوانش را از سوی کارشناسان بهزیستی آموزش دیده است و البته آن نوجوان هم در جریان ترک اعتیاد با کمک همان کارشناسان، مهارت‌های زندگی همچون جرات نه گفتن را یاد گرفته و برای یک زندگی سالم آماده شده است.

دکتر محمدصادق شیرازی، پژوهشگر و درمانگر اعتیاد یکی از موافقان این طرح است که توضیح می‌دهد اعمال زور برای ترک اعتیاد یا ایزوله کردن نوجوان معتاد، احتمال عود اعتیاد را پس از درمان در او بالا می‌برد و به همین علت بهتر است نوجوان فرآیند ترک را کنار خانواده‌اش بگذراند و پس از درمان نیز، زیر چتر حمایت عاطفی خانواده باقی بماند.

حسن موسوی‌چلک، رئیس انجمن مددکاری ایران هم مثل دکتر شیرازی از این طرح رضایت دارد.

او توضیح می‌دهد در گذشته، گاهی خانواده نوجوان‌های معتاد به حدی مستاصل می‌شدند که فرزندشان را برای درمان به مراکز ترک اعتیاد بزرگسالان می‌فرستادند، اما نگهداری نوجوان‌ها در کمپ بزرگسالان ممنوع است، چرا که نه فقط قبح اعتیاد در این محیط‌ها در نظر نوجوان‌ها از بین می‌رود و مصرف مواد مخدر برایشان عادی می‌شود بلکه به واسطه یادگیری اجتماعی، روش‌های تازه مصرف موادمخدر، بزهکاری برای تهیه پول خرید مواد و پنهان‌کاری در زمینه اعتیاد را از بزرگسالان یاد می‌گیرند. در کمپ‌های گروه‌های همسن نیز خطر قبح‌زدایی از اعتیاد و یادگیری از همسالان وجود دارد و به همین علت رئیس انجمن مددکاران ایران، پیشنهاد می‌کند تیمارداری از نوجوان معتاد در دوران درمان به‌عهده خانواده باشد تا چنین خطراتی را کاهش دهد.

دکتر شیرازی،‌درمانگر اما یک نگرانی دارد. دلمشغولی او درباره نوجوان‌های معتادی است که اعتیاد، مرده ریگ خانوادگی آنهاست، یعنی والدینی معتاد داشتند یا در محله‌های پرآسیب زندگی می‌کنند که اعتیاد جزء جدایی ناپذیر زندگی روزمره آنهاست.

از دیدگاه این پژوهشگر، نوجوان‌هایی در این شرایط پس از سم زدایی بار دیگر به بافتی بیمار فرستاده می‌شوند و در معرض خطر قرار می‌گیرند و به همین سبب است که به گفته او، تمرکز بر آموزش مهارت‌های زندگی از سوی بهزیستی باید بسیار قوی باشد تا با وجود قرارگیری نوجوان در محیط ناسالم و آسیب‌زا، عود مجدد نداشته باشد.

شیرازی اعتقاد دارد در این برنامه باید کارآمدترین مشاوران و مددکاران همکاری داشته باشند‌؛‌ متخصص‌هایی که دوره‌های ویژه برای تاثیرگذاری بر نوجوان‌ها را گذرانده باشند و درک کنند که نوع نیازهای یک نوجوان معتاد با بزرگسال معتاد،‌ کاملا متفاوت است.

گروه دوم: جاماندگان و ترک تحصیل‌کرده‌ها

این گروه،‌ همان‌هایی هستند که حتی آمارها هم نادیده‌شان گرفته است. رقم دقیقی از تعدادشان وجود ندارد، اما در برنامه جدید برای درمان اعتیاد نوجوان‌ها، قرار است آنها شناسایی شوند و سپس همان مراحلی را بگذرانند که دانش‌آموزان معتاد گذرانده‌اند با این تفاوت که در پایان داستان ترک اعتیاد، خانواده‌ای ندارند تا در آغوشش پناه بگیرند و با تکیه بر حمایت‌های عاطفی‌اش،‌ دور دود و دم را خط بکشند.

دکتر رضازاده، رئیس مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی، درباره این دسته توضیح می‌دهد: در این بخش نیروی انتظامی برای شناسایی این نوجوانان به ما کمک می‌کند. آنها هم باید مراحل سم‌زدایی را طی ‌کنند، اما از آنجا که خانواده‌ای ندارند تا سرپرستی‌شان را به‌عهده بگیرند یا خانواده‌هایشان شایستگی لازم برای سرپرستی‌شان را ندارند،‌ نوجوان‌ها مراحل درمان را در کمپ‌های ترک اعتیاد ویژه نوجوان‌ها می‌گذرانند.

براساس بررسی‌های جام‌جم در ایران تنها یک کمپ ویژه دختران و یک کمپ ویژه پسران در استان سیستان‌وبلوچستان وجود دارد، اما سازمان بهزیستی برنامه‌ای برای ایجاد سه کمپ دیگر در استان‌های تهران و البرز را در دستور کار دارد. بی‌سرپرست‌ها و بدسرپرست‌ها البته پس از این مرحله نیز رها نمی‌شوند و در مراکز ویژه کودکان و نوجوانان بدسرپرست و بی‌سرپرست تا رسیدن به سن قانونی و سر و سامان گرفتن باقی می‌مانند، اما یک حلقه گم شده هم در این جریان وجود دارد و آن کمک نیکوکاران به این گروه از نوجوان‌هاست که می‌توانند در قالب «امین موقت»، پس از سم‌زدایی، آنها را در کانون خانواده‌شان بپذیرند تا داشتن خانواده‌ای سالم را تجربه کنند و از حمایت‌های عاطفی بی‌نصیب نمانند.

مریم یوشی‌زاده - دبیر گروه جامعه