اعتمادی از جنس صفر و یک

عده‌ای اطلاعات شخصی‌شان به معرض حراج گذاشته شده و عده‌ای دیگر آبرویشان. کارشناسان و آسیب‌شناسان هم از تاثیرات سوء بی‌حد این شبکه‌ها در جامعه می‌گویند و آسیب‌ها و تغییراتی که در نهادهای گوناگون و بخصوص خانواده‌ها ایجاد کرده‌اند. اما با وجود این، همه بر این نکته توافق دارند که دنیای مجازی در جهت اهداف بهتری هم می‌تواند به کار گرفته شود و ظرفیت‌هایی در آن نهفته است که در صورت شناسایی و معرفی به کاربران، می‌تواند برای رشد فرد و در نهایت جامعه به کار گرفته شود. اصطلاحی که کارشناسان از آن با نام «سواد رسانه‌ای» یاد می‌کنند و به آن اشاره دارند. اما در شرایط کنونی و با وجود همین آگاهی‌های اندک، میزان اعتماد مخاطبان ایرانی به شبکه‌های مجازی چقدر است؟ آیا باید نگرانی‌ها در جهت کاهش اعتماد در دنیای واقعی و جایگزین شدن با اعتمادهای بی‌پایه و اساس مجازی را جدی دانست؟

ارتباطات گسترده اما سطحی

یک استاد و مدرس ارتباطات، مهم‌ترین بحث را در زمینه اعتماد یا عدم اعتماد به دیگر افراد در شبکه‌های مجازی، لزوم آموزش صحیح سواد رسانه‌ای به کاربران این شبکه‌ها می‌داند.

او می‌گوید: جامعه واقعی آن چیزی است که همه ما داریم در آن زندگی می‌کنیم و طبیعتا برآوردها و اتفاقات آن هم ثمره خودش است.

دکتر مهناز رونقی تصریح می‌کند: صحبت از کم شدن اعتماد در میان مردم و اعضای جامعه واقعی، امری طبیعی است و ما این پدیده را امروزه حتی در میان جوامع پیشرفته هم شاهدیم که به نوعی با آن دست به گریبان‌اند. لذا این مشکل فقط مختص ما نیست. اما مساله اینجاست که وقتی میزان روابط رو در رو در جامعه‌ای روز به روز کاهش پیدا کند، طبیعتا اعتماد افراد باز هم پایین‌تر می‌آید. این از اصول ارتباطات انسانی است؛ چرا که ارتباط چهره به چهره عواملی را با خودش می‌آورد که خود به خود ایجاد اعتماد می کند. وقتی که یک جامعه از شکل سنتی و اولیه به سمت صنعتی شدن تغییر مسیر می‌دهد و شکلش را عوض می‌کند ـ تعریفی که امیل دورکیم، جامعه شناس فرانسوی هم به آن اشاره کرده است ـ اولین اتفاقی که می‌افتد این است که نوع و ماهیت روابط اجتماعی هم تغییر پیدا می‌کند. روابط سنتی اما جدی و عمیق‌تر جای خود را به روابط گسترده اما سطحی می‌دهد. همان چیزی که امروزه ما به ازای آن را در جوامع مجازی هم بخوبی شاهدیم؛ یعنی مجموعه‌ای از ارتباطات سطحی گسترده.

اعتماد در جوامع در حال گذار

این پژوهشگر و کارشناس حوزه ارتباطات، نقش و جایگاه اعتماد در جوامع در حال گذاری همچون جامعه امروز ایرانی را هم حائز اهمیت می‌داند و می‌گوید: ما در جهان سوم هرگاه از جامعه‌شناسی و ارتباطات صحبت می‌کنیم، باز با تعاریف و ضوابط متفاوت‌تری مواجه‌ایم. سال‌هاست متفکران جامعه‌شناسی، جهان سوم را به‌عنوان جوامعی در حال گذار تعریف می‌کنند.جامعه‌ای که از شکل سنتی به تغییرات مدرن در حرکت است؛ اما این مسیر هنوز بدرستی انجام نشده و لذا میان این دو مفهوم هنوز سرگردان است. شبکه‌های اجتماعی هم به نوعی می‌توانند یکی از ابزارهای این گذار محسوب شوند و به کمک آن بیایند. حالا سوال اینجاست که آیا نوع تفکر مدرن هم در این فضا جای خود را باز کرده است؟ مسلما نه. تا زمانی که زیرساخت‌ها به شکل دقیقی تغییر نکند، نتیجه همان چیزی می‌شود که ما در زمان حال می‌بینیم. یعنی افراد به این ابزارها بدون هیچ گونه شناختی رو آورده و از آن استفاده می‌کنند. لذا در خصوص این که آیا اعتماد کردن به افراد در شبکه‌های مجازی کار درستی است یا نه، باید این را بگویم که ذات اعتماد بد نیست و اعتماد اجتماعی اصولا یکی از بحث‌های روز فضاهای ارتباطاتی است. اما باید ابتدا نفس قضیه را بدرستی متوجه شویم، تنها در آن صورت است که به آرمان‌های جامعه اطلاعاتی و رسیدن به آگاهی‌های درست به‌جای این اطلاعات زائد و سطحی امروز هم نزدیک‌تر خواهیم شد.

جوانان و جذابیت فضاهای مجازی

دکتر علی قنبری اعتماد کردن جوانان به شبکه‌های مجازی را امری طبیعی می‌داند و ریشه‌های این قضیه را در جذابیت‌های این شبکه‌ها و نیز ذات کنجکاو جوانان کم سن و سال ارزیابی می‌کند.

این جامعه‌شناس و استاد دانشگاه بر این باور است: اعتماد کردن جوانان به فضاهای مجازی و شبکه‌های غیرحقیقی در واقع ذات و ویژگی عصر جدید و دوران مدرن است. به طور کلی از جمله ویژگی‌هایی که فناوری به انسان تحمیل می‌کند نوعی اعتماد اجباری است. انسان برای استفاده کردن از این مظاهر دنیای جدید باید بتواند به فرآورده‌ها و محصولات آن اعتماد کند. این ویژگی در تلگرام و اینستاگرام و به طور کلی تمام شبکه‌های مجازی مصداق دارد؛ زیرا این فضاها دانشی را در بردارند که محصول تجربه است و انسان‌ها این تجربیات را بر اثر استفاده از این محصولات کسب کرده‌اند. شما وقتی پیامی را می‌رسانید که می‌دانید در همان لحظه و درست سر وقت به مخاطب می‌رسد، طبیعی است که برای استفاده‌های بعدی هم به آن اعتماد می‌کنید و این رفتار در مرتبه‌های بعدی هم در شما تکرار می‌شود. هرچند در همین حال ممکن است این قضیه را هم بدانید که اطلاعات شما ممکن است از طریق فیلترهایی رصد شود و حتی امنیت چندانی هم نداشته باشد.

ضرورت اعتماد در جامعه

این جامعه‌شناس نبود اعتماد در جامعه امروز ایرانی را رد می‌کند و وجود آن را به عنوان لازمه‌ای برای پیشبرد روابط بین فردی در جامعه می‌داند.

دکتر قنبری بر این نظر است که این موضوع در مقابل بحث بی‌اعتمادی در جامعه واقعی است که عده‌ای معتقدند اعتماد از جامعه ما به طور کامل رخت بربسته. به عقیده من کمرنگ شدن آن را می‌توان پذیرفت، اما این گزاره که بگوییم کلا اعتمادی در جامعه وجود ندارد، غلط است. یک شهروند وقتی که به بیمارستان می‌رود یا برای انجام کارهای مالی‌اش به بانک مراجعه می‌کند، لازم است قدری اعتماد به پزشک یا متصدی بانک داشته باشد وگرنه کارش بدرستی پیش نخواهد رفت. در نتیجه دوباره تاکید می‌کنم که اعتماد در سطح کلان نسبت به نهادهای اجتماعی وجود دارد ولی ممکن است در روابط بین فردی قدری ‌کمرنگ شده باشد. شاید دلیل عمده این قضیه هم تا حدی در ارتباط با شایعات و قضاوت‌های زودهنگام ما نسبت به یکدیگر باشد که بسرعت در ارتباط با همدیگر قضاوت کرده و در ارتباط با موضوعی که حتی شناخت کافی را هم نسبت به آن نداریم نتیجه‌گیری می‌کنیم. این خلق منفی در رفتار متقابل ما با هم تأثیر می‌گذارد و نتیجه‌اش همین اعتماد کافی نداشتن به دیگران است که در صورت ادامه پیدا کردن نتایج خوبی را هم برای جامعه به همراه نخواهد داشت.

لزوم آموزش سواد رسانه‌ای

دکتر رونقی: اکنون یکی از اصلی‌ترین مباحث میان استادان ارتباطات، لزوم و اهمیت آموزش سواد رسانه‌ای به مردم است. اگر این علم بدرستی آموزش داده شود، بعد می‌توانیم شاهد این مهم باشیم که استفاده‌های کاربران هم از این شبکه‌ها درست‌تر بشود و سوءاستفاده‌ها و مشکلات کنونی کمتر پیش بیاید.

جذابیت‌های ظاهری و روح کنجکاو

دکتر قنبری: جوانان به دلیل جذابیت‌های ظاهری که این شبکه‌ها دارند و نیز روح کنجکاو خودشان همچنان به آنها اعتماد می‌کنند و البته گاهی هم افرادی را می‌بینیم که اصلا از مشکلات ناامن بودن این شبکه‌ها آگاه نیستند و به همین دلیل اعتماد می‌کنند که نتیجه‌اش به بیرون درز پیدا کردن این اطلاعات شخصی و سوء استفاده‌های افراد است.

زهرا غفاری

رادیو و تلویزیون