اردوغان باید محتاط باشد

تصاویر سربازانی برهنه یا با سر و صورت‌های خونین زیر مشت و لگد مردم خشمگین معترض به کودتا، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی را تسخیر کرد. در این میان تصاویری وجود داشت که حاکی از تلاش نیروهای امنیتی یا پلیس ترکیه برای نجات کودتاچیان از دست مردم خشمگین بود که عبارت از بازتاب یک رخداد طبیعی، خشم مردم، مورد هجوم قرار گرفتن کودتاچیان ناکام و تلاش نیروهای انتظامی و امنیتی برای دستگیری و در عین حال حفظ جان متهمان کودتا و اعاده نظم بود اما تصاویری که روزهای بعد از کودتا از نحوه برخورد با کودتاچیان منتشر شد، جدای از هدف احتمالا اصلی این نوع تصویرپراکنی یعنی ممانعت از کودتای مجدد از طریق ایجاد رعب و در هم شکستن هیمنه‌ ارتش به مثابه کانون کودتا، حاکی از پیاده‌سازی سیاستی بود که احتمالا در عین اثربخشی کوتاه مدت و میان‌مدت، پیامدهای بلندمدت مخاطره‌آمیزی را بر جای خواهد گذاشت. پیامدهایی که «عصبیت ارتشی‌ها» در آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

این که اردوغان درس‌های تاریخی مربوط به کودتای ناموفق 25 مرداد 1332 تا کودتای 28 مرداد همان سال را که به سرنگونی دولت ملی در ایران منجر شد به یاد دارد و از همان روزِ شکستِ کودتا از احتمال کودتای مجدد سخن گفته است، این‌که ابعاد داخلی و ارتباطات خارجی کودتای اخیر ترکیه کماکان روشن نیست و لذا حاشیه امنیت دولت اردوغان به واسطه حمایت و مشارکت مردمی و عدم همراهی موثر بخش‌های مهمی از ارتش نمی‌تواند برای وی متضمن ناکامی کودتای مجدد احتمالی باشد، واقعیت‌هایی انکارناپذیرند، اما رفتارهای اردوغان در تصفیه نهادهای موثر کشور که ابعاد آن به مدارس و دانشگاه‌ها نیز رسیده است، فراتر از جنبه‌های احتیاطی و پیشگیرانه، حاکی از وجود اراده‌ها و منویات سیاسی بسیار قوی در بهره‌برداری از میوه شکست کودتا توسط شخص اردوغان دارد. بی‌شک همگان به یاد دارند که اردوغان در تلاش برای تغییر نظام سیاسی ترکیه از همان ابتدای حکومت خویش بر این کشور ارتشِ میراث‌دارِ آتاترک را مانعی بر سر راه خویش می‌دید. ماجرای ارگنکون هنوز از یادها نرفته است. اهتمام اردوغان برای کاهش حداکثری حضور و تاثیرگذاری ارتش در سپهر سیاست این کشور روندی را به نمایش می‌گذارد که گویا در فضای پساکودتا فاز نهایی آن در حال رقم خوردن است و همین پیشینه نیز سبب می‌شود که علنی شدن تحقیرها علیه ارتشی‌های متهم به کودتا ابعادی فراتر از تلاشی برای اعاده ثبات و خنثی‌سازی کودتای بالقوه بعدی محسوب شود.

به هر روی در هر سازمانی احتمالا همیشه افرادی پیدا می‌شوند که چه از سر همدلی و هم‌سویی و چه از سر جاه‌طلبی‌های فردی و فرصت‌طلبی آماده همکاری با هر رئیس دولتی باشند و در سال‌های اخیر نیز اردوغان از این بابت در باب ارتش ترکیه با مضیقه روبه‌رو نبوده است، اما چیزی که وی در جریان کمپینش برای تصفیه ارتش از مخالفانش اعم از گولنیست‌ها و یا لائیک‌های دارای قابلیت‌های تهدیدکننده، نباید از آن غفلت کند، تحریک «عصبیت صنفی ارتش» ترکیه است که ولو در شرایط کنونی و قرار داشتن اردوغان در صدر حاکمیت و برخورداری از قدرت سخت و نرم در مقیاس‌های بالا، کاری در مقابلش از پیش نبرند، اما در بزنگاه‌های پیشِ‌رو می‌توانند تهدیدکننده باشند. نباید از یاد برد که وقایع مهم و نمادین تاریخ فراموش نمی‌شوند. همان‌طور که در هفته گذشته تحلیلگران به یاد کودتاهای پیشین در ترکیه و فرجام کار نخست‌وزیر خوشنامی همچون عدنان مندرس بودند و برخی نیز عنوان کردند که اردوغان انتقام عدنان مندرس را از کودتاچیان ارتش ترکیه بازمی‌ستاند، اما اردوغان باید به این فکر کند که آیا سزاوار بود که در صورت پیروزی کودتا تصاویر وی نیز با سروصورت زخمی و لباسِ زیر در دنیا پخش شود؟ به هر روی ابعاد برخورد با کودتاچیان به حدی رسیده که نه‌تنها کودتاچیان دستگیر شده، بویژه چهره‌های شاخص، در نتیجه تصاویر منتشر شده‌شان فاقد کرامت انسانی به نمایش گذاشته شده‌اند، بلکه کشته‌شدگان نیز به چنین سرنوشتی دچار شده‌اند، چنان‌که به گفته شهردار استانبول، گورستان مخصوصی برای آنان در نظر گرفته شده است تا محلی باشد برای لعن خیانت‌پیشگان.

بدون شک حمایت گسترده‌ و چشمگیر مردمی از اردوغان در برابر کودتاگران به موازات ارعابی که با اعلام حالت فوق‌العاده و بازداشت‌ها و اخراج‌ها و تعلیق‌های چند ده هزار نفری متهمان ارتباط با کودتا در ترکیه حاکم شده است، شرایط را به گونه‌ای رقم زده که اردوغان در جایگاهی کم‌سابقه از منظر قدرت فردی قرار گیرد، اما او در اوج کامیابی‌ها نباید غافل شود از این‌که حتی با وجود تحقق همه برنامه‌هایش نخواهد توانست مانع از روییدن خوشه‌های خشمی شود که از اقدامات امروزش جوانه خواهد زد.

مهدی حسینی تقی‌آباد / پژوهشگر بنیاد مطالعات قفقاز