باید‌ها و‌نبایدهای تربیت کودک

بهتر است از همین ابتدا تکلیفمان را با واژه پاداش روشن کنیم! به طور کلی سه دسته پاداش وجود دارد؛ دسته اول پاداش‌های مادی است که معمولا والدین با این نوع پاداش‌ها آشنایی دارند؛ مثل جایزه دادن، درست کردن غذای مورد علاقه کودک، پول، خوراکی و.... دسته دوم پاداش‌های غیرمادی غیرکلامی است. گاهی یک سرتکان دادن به علامت تایید یا لبخند زدن به کودک می‌تواند سبب تکرار عمل خوب شود و دسته سوم پاداش‌های کلامی مانند گفتن جملاتی مثل «خوب پیش رفتی»، «آفرین!»، «خیلی بهتر شد» و «زنده‌باد!» است که سبب می‌شود کودک نسبت به کاری که انجام داده احساس خوبی پیدا کند و در نتیجه این میل در او به وجود می‌آید که آن کار را تکرار کند. این‌که از بین این سه دسته پاداش، در هر موقعیت کدام پاداش را انتخاب کنید وابسته به امکانات شما و میزان مثبت بودن کاری است که کودک انجام داده ‌.

بهترین زمان برای تشویق‌ کودکان

اگر قصد دارید کودک شما به موقع از خواب بیدار شود، هنگام ورود به مهمانی‌ها اول سلام کند، اتاقش را مرتب کند و خلاصه رفتار مطلوب تازه‌ای را بیاموزد، از پاداش‌های فوری استفاده کنید و به محض انجام دادن این کارها او را تشویق کنید. هر چقدر فاصله رفتار مطلوب کودک و تشویق شما کمتر باشد، احتمال تکرار آن رفتار بیشتر می‌شود. اگر در شرایطی قرار دارید که تشویق کردن کودک در همان زمان میسر نیست در اولین فرصتی که به او پاداش دادید خاطره رفتار مطلوب را به کودک یادآوری کنید تا بداند به چه دلیلی تشویق شده است.

یک هشدار جدی!

هیچ‌گاه قبل از انجام رفتار مطلوب، به کودک قول پاداش ندهید چراکه او یاد می‌گیرد رفتار مطلوب را به شرط پاداش انجام دهد. بد نیست برای این مساله، یک مثال هم بیاوریم. فرض کنید زهرا هشت ساله است و به دلیل شاغل بودن مادرش، هر روز بعد از مدرسه به خانه مادربزرگش می‌رود تا مادر بعد از ساعت کار به دنبال او بیاید. در یکی از روزهایی که مادرش برای بردن زهرا آمده بود او سرگرم بازی بوده و حاضر نشده دست از اسباب‌بازی‌هایش بکشد. وقتی صدای جیغ و گریه او بلند شد، مادرش وعده داد که اگر گریه نکند در راه خانه برایش اسباب‌بازی تازه‌ای می‌خرد و همین کار را هم کرد. فردای آن روز زهرا قشقرق شدیدتری به راه انداخت چون فهمیده بود جیغ و گریه‌ وسیله‌ خوبی برای به دست آوردن اسباب‌بازی‌های جدید است!

تو را دوست دارم، اما تنبیهت می‌کنم!

گاهی والدین از محبتی که به فرزندشان دارند به عنوان پاداش استفاده می‌کنند؛ مثلا می‌گویند «اگر این کار رو انجام بدی دیگه دوستت ندارم» یا «اگر پسر خوبی باشی، دوستت دارم.» قبلا درباره پاداش‌های کلامی و غیرمادی اشاراتی کردیم، اما درباره کاربرد محبت و دوست داشتن توجه کنید که محبت به فرزندان باید بدون قید و شرط و بدون توجه به نوع رفتار کودکان باشد.

آنان همواره باید احساس امنیت عاطفی داشته باشند و بدانند حتی وقتی تنبیه می‌شوند باز هم مورد عشق و علاقه والدین‌شان هستند.

و در آخر نکاتی درباره پاداش دادن

ـ بد نیست گاهی خواسته‌های کودک را بررسی کنید تا بفهمید چه پاداشی او را خوشحال‌تر می‌کند؛ مثلا می‌توانید بپرسید، اگر فقط یک چیز از بابا بخواهی، آن چیست؟ یا اگر قرار باشد سه تا آرزو بکنی آن آرزوها چه هستند؟

ـ باید بدانید‌ تغییر دادن رفتارهای کودک به زمان نیاز دارد، در مراحل نخست باید به هر پیشرفتی پاداش بدهید ولی بعدها برای حفظ رفتار جدید به تقویت کمتری نیاز است.

ـ اگر پاداش کلامی را به جای کودک به یک مقام بالاتر از او مثل پدرش عرضه کنید، تاثیر آن بیشتر و زودتر خواهد بود. مثلا شب هنگام که پدر به خانه می‌آید، برای او تعریف کنید که امروز فرزندتان با تمیز کردن اتاقش‌ به شما کمک کرده است. اگر کودک به صورت غیرمستقیم صدای شما را بشنو‌د باز هم این رفتار خوب را تکرار می‌کند.

ـ به پاداش‌ها تنوع ببخشید تا همیشه برای کودک جذاب باشد، استفاده مداوم از یک پاداش سبب کاهش اثربخشی آن می‌شود.

ـ از پاداش‌های طولانی‌مدت هم استفاده کنید، چرا که در زندگی واقعی پاداش‌ها بلافاصله به دست نمی‌آید و کودکان باید با این مساله آشنا شوند. پاداش‌های طولانی‌مدت به کودکان یاد می‌دهد‌ برای برخی‌ خواسته‌هایشان باید صبر و شکیبایی داشته باشند. به عنوان مثال یک جدول تنظیم کنید و کارهای کوچکی مثل مسواک زدن، مرتب کردن تخت، جمع و جور کردن اتاق و... را در ستون اول جدول بنویسید و در ستون‌های مقابلش روزهای هفته را مشخص کنید، هر روز که فرزندتان کارهایش را انجام داد در روز مربوط به آن یک علامت بزنید. به ازای هر هفته‌ای که کودک در تمام روزهای هفته‌علامت انجام کار را دارد، پاداشی برایش تعیین کنید.

ـ همراه با پیشرفت کودک، ملاک‌های پاداش دادن را سخت‌تر کنید‌ تا رفتار کودک به حالت ایده‌آل برسد، اما مراقب باشید‌ تغییرات، سریع‌تر از حد معمول نباشد ضمن این‌که اگر عملکرد کودک ضعیف بود با او همدلی کنید تا بداند برای پیشرفت‌ فرصت دارد.

ـ وقتی یک رفتار مثبت در کودک به صورت یک عادت درآمد، پاداش‌ها را قطع کنید تا از پیامدهای طبیعی رفتارش هم بهره ببرد. مثلا درس خواندن مرتب در طول سال تحصیلی موجب ممتاز شدن و دریافت جایزه باشد.

شیما نادری