موزه‌ای که کمتر می‌شنـاسیم

اساسا موزه‌های علم و فناوری با چه هدفی راه‌اندازی می‌شوند؟

هدف اصلی ما در موزه علم و فناوری جمهوری اسلامی ایران، مستند سازی تاریخ علم ایران و جهان اسلام است. ما امروزه برنامه‌هایی را در موزه علم و فناوری مورد توجه قرار داده‌ایم که ما را به این هدف نزدیک‌تر می‌کند. هدف دیگر ما این است که موزه علم و فناوری بتواند دانشمندان آینده را تربیت کند. برای رسیدن به این هدف باید نسل آینده با علوم جدید و علومی که قرار است در آینده از آنها رونمایی شود، آشنایی داشته باشد. علوم جدید زمینه‌ساز پیشرفت آینده است. البته در کنار علوم جدید باید به تاریخ علم هم نگاهی داشته باشیم. همه بازدیدکنندگان باید بدانند، استفاده از بسیاری از علوم و فناوری‌های جدید به شیوه‌ای دیگر در جهان اسلام مرسوم بوده و حتی در بسیاری موارد در ایران ریشه داشته است. برای مثال پیل اشکانی در حقیقت یک کوزه ساده است که می‌توان از آن الکتریسیته گرفت. بنای باتری‌های امروزی همین است. در موزه علم و فناوری هدف ما به سمت تربیت انسان متفکر پیش‌رفته است. برای رسیدن به این هدف به علوم جدید نیاز داریم. ما در موزه علم و فناوری در زمینه‌های مختلف در حوزه علوم جدید کار کرده‌ایم. چند گالری جدید در این موزه راه‌اندازی شده و قرار است تا سال آینده گالری‌های جدید دیگری نیز به این مجموعه اضافه شود.

آیا می‌توان از نمادهای علمی تاریخی که در کشور وجود دارد، به عنوان مرکز علم برای آشنایی مردم با اصول علمی بهره گرفت؟

می‌توان از این نمادهای علمی برای آموزش اصول علمی بهره گرفت، اما باید توجه داشت نگهداری از آثار و اشیای میراثی تابع شرایط خاص نگهداری است. اگر قرار باشد یک اثر تاریخی به عنوان مرکز علم در نظر گرفته شود، باید شرایط نگهداری فراهم باشد. شاید ساختن نمونه‌هایی از نمادهای علمی از روی آثار تاریخی که در مرکز بزرگ‌تری به نمایش گذاشته می‌شود، بمراتب ساده‌تر باشد. در گالری فناوری‌های بومی موزه علم و فناوری، نمونه‌ای از یک آسیاب‌بادی به نمایش گذاشته شده که مردم می‌توانند با عملکرد آن آشنا شوند. همه مردم این امکان را ندارند که به شوشتر سفر کنند و از نزدیک با عملکرد یک آسیاب بادی آشنا شوند، اما موزه علم و فناوری می‌تواند مکانی باشد که چنین امکانی را در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌دهد.

جایگاه موزه علم و فناوری ایران را در مقایسه با دیگر موزه‌های علم و فناوری دنیا چگونه ارزیابی می‌کنید؟

اگر بخواهیم سطح موزه علم و فناوری ایران را با دیگر کشورها مقایسه کنیم، باید این مقایسه در دو سطح انجام شود. در سطح جهانی، موزه علم و فناوری کشور ما وضع خوبی ندارد. موزه علم و فناوری سال 1389 راه‌اندازی شده و در مقایسه با موزه‌های دیگر علم و فناوری در دنیا بسیار عقب هستیم. برای رسیدن به شرایط جهانی به سرمایه‌گذاری بالایی نیاز داریم. در میان کشورهای پیشرفته و صنعتی از آلمان تا آمریکا و کانادا کمتر شهری را پیدا می‌کنید که ردپایی از موزه علم و فناوری در آن یافت نشود. موزه‌های علم و فناوری نقش بسیار مهمی در ترویج علم دارند و می‌توانند در پیشرفت اقتصادی و اجتماعی اثرگذار باشند. در مقایسه با کشورهای همسایه مانند ترکیه، قطر، کویت و امارات نیز وضع چندان خوبی نداریم. مشکل اصلی ما تامین یک ساختمان مناسب برای موزه است. ساختمان کنونی موزه علم و فناوری متعلق به کتابخانه ملی است و هر روز از ما می‌خواهند این ساختمان را تخلیه کنیم. یک کشور بزرگ با جمعیت 80 میلیونی و با توجه به قدمت تاریخی و نقشی که در گذشته در دنیای علم داشته، به یک مرکز علم اساسی نیاز دارد. اگر نتوانیم ساختمان مناسبی را به موزه علم و فناوری اختصاص دهیم، چطور می‌توانیم شعبه‌های دیگری از این موزه را در دیگر استان‌ها راه‌اندازی کنیم؟ اگر بخواهیم در این زمینه کاری انجام دهیم به سرمایه‌گذاری نیاز داریم. موزه علم و فناوری زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است، اما باید از سوی دیگر سازمان‌ها حمایت شود. متاسفانه در کشور ما موازی کاری زیاد انجام می‌شود. بسیاری از سازمان‌ها ایده راه‌اندازی موزه علم و فناوری را مطرح کرده‌اند، اما این ایده‌ها عملی نشده است. این موزه تنها موزه علم و فناوری در سطح کشور است.

بسیاری از مردم حتی از وجود چنین موزه‌ای اطلاع ندارند. چرا موزه علم و فناوری را در کنار یکی از موزه‌های میراثی راه‌اندازی نمی‌کنید؟

ما برای این کار محدودیتی نداریم. مشکل اصلی ما این است که موزه‌های میراثی چنین فضایی را در اختیار ما قرار نمی‌دهند. وقتی از موزه صحبت می‌شود، نخستین چیزی که در ذهن مجسم می‌شود این است که قرار است در این موزه از اشیای زیرخاکی و قدیمی رونمایی شود، اما رویکرد موزه علم و فناوری متفاوت است. البته ما با بسیاری از موزه‌های میراثی برای همکاری تفاهم‌نامه‌ای امضا کرده‌ایم، اما امکان این که بتوانیم موزه علم و فناوری را در کنار یکی از این موزه‌ها راه‌اندازی کنیم، وجود ندارد، هر چند تعامل بهتر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با میراث فرهنگی می‌تواند در رسیدن به این هدف نقش مهمی داشته باشد. تلاش‌هایی که این سال‌ها در این زمینه انجام شده، نتیجه موفقیت‌آمیزی به همراه نداشته است. میراث فرهنگی، شهرداری و وزارت آموزش و پرورش از سازمان‌هایی هستند که می‌توانند در این مسیر به ما کمک کنند. خوشبختانه ردیف بودجه عمرانی برای ساخت موزه اختصاص یافته و مشکل اساسی پیدا کردن زمین مناسب است. طرح موزه جدید آماده شده است. به محض اختصاص زمین مناسب در کمتر از یک سال ساخت موزه جدید را آغاز می‌کنیم. در کشور ما پتانسیل خوبی در این زمینه وجود دارد. موزه علم و فناوری حدود 70 نفر نیروی علمی دارد که این افراد در قالب گروه‌های پژوهشی با موزه همکاری می‌کنند. چنین ساختاری را در کمتر موزه‌ای پیدا می‌کنید. در بعضی کشورها اشیایی که قرار است در موزه‌های علم و فناوری به نمایش گذاشته شود، از کشورهای دیگر خریداری می‌شود یا حتی گاهی سفارش ساخت این اشیا به کشورهای دیگر داده می‌شود.

به نظر شما چرا موزه علم و فناوری در مقایسه با موزه‌های میراثی با استقبال کمتری مواجه می‌شود؟

من قبول ندارم این موزه در مقایسه با دیگر موزه‌ها با استقبال کمتری مواجه شده ‌باشد. از زمانی که این موزه راه‌اندازی شده، همواره با استقبال خوبی از سوی دانشجویان و دانش آموزان مواجه شده است. بسیاری از مردم در انتخاب موزه‌ای که قصد بازدید آن را دارند، صرفا به فضای تاریخی و محوطه آن موزه توجه می‌کنند. ما در موزه علم و فناوری، فضای نمایشگاهی مناسبی نداریم و امکانات ما از این نظر محدود است. بسیاری از وسایل موزه به علت کمبود فضای نمایشگاهی در انبار نگهداری می‌شود. موزه علم و فناوری سه سال متوالی در زمینه‌های مختلف موزه برتر سال شناخته شده است. بنابراین می‌تواند در در زمینه جذب مخاطب رتبه برتر را به خود اختصاص دهد.

جایگاه مراکز علم در دنیا

اگر به تاریخچه مراکز علم و موزه‌های علم و فناوری نگاهی داشته باشید، می‌بینید نخستین مرکز علم یا موزه علم و فناوری سال 1881 در کشور آلمان افتتاح شد. آن زمان این موزه‌ها با هدف آشنایی هرچه بیشتر مردم با علوم روز دنیا راه‌اندازی شد. قرن نوزدهم میلادی مردم از مطالب و موضوعات علمی دور بودند و با این موضوعات آشنایی نداشتند. از آن زمان تاکنون هر سال به تعداد این مراکز افزوده می‌شود تا جایی که گاهی هر ماه 5 تا 6 موزه علم و فناوری یا مرکز علم افتتاح می‌شد. نقش اصلی مراکز علم و موزه‌های علم و فناوری در آموزش‌های غیررسمی دیده می‌شود. در کنار آموزش‌های رسمی که در مدارس و دانشگاه‌ها ارائه می‌شود، باید جایگاهی برای آموزش‌های غیر‌رسمی نیز در‌نظر گرفته شود. هدف اصلی از راه‌اندازی این مراکز علمی این است که مسیری برای ایجاد ارتباط بین مردم با موضوعات علمی ایجاد شود. نکته مهم دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، نقش موزه‌های علم و فناوری در فرهنگسازی است. اگر ملتی با اصول اولیه علم و فناوری آشنایی داشته باشد، به روش ساده‌تری با فناوری‌های جدید ارتباط برقرار می‌کند. اگر مردم با اصول علمی آشنایی نداشته باشند نه‌تنها نمی‌توانند با فناوری‌های جدید مانوس شوند، بلکه حتی در برابر آنها از خود مقاومت نشان می‌دهند. فرهنگسازی و توسعه فرهنگی، مقدمه و زمینه‌ساز توسعه اقتصادی و اجتماعی در سطح کشور است.

مدرن یا سنتی، مساله این است

موزه علم و فناوری لندن از قدیمی‌ترین موزه‌های علم و فناوری در سطح دنیاست که در یک ساختمان قدیمی قرار دارد. حتی مدرن‌ترین موزه‌های علم و فناوری دنیا که با استقبال خوبی مواجه می‌شوند، در ساختمانی قدیمی که جنبه میراثی دارد و نماد آن شهر محسوب می‌شود، راه‌اندازی شده‌اند. این در ‌حالی است که در بعضی کشورها موزه‌های علم و فناوری ساختاری مدرن و مجهز به فناوری‌های روز دنیا را مورد توجه قرار داده‌اند. به نظر می‌رسد، اگر کشوری بخواهد پیشرفت علمی داشته باشد، باید آینده را در نظر گیرد و بر اساس علم و فناوری روز پیش رود. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایی که در موزه‌های علم و فناوری باید مورد توجه قرار گیرد، این است که این موزه‌ها باید به آینده نگاهی داشته باشند. امروزه نقش موزه‌های علم و فناوری از نقش دانشگاه‌ها پررنگ‌تر است. در دانشگاه‌ها قشر خاصی تربیت می‌شود و این در حالی است که در موزه‌های علم و فناوری عموم مردم تربیت می‌شوند. در موزه‌های علم و فناوری باید از علم و فناوری روز دنیا استفاده شود. این‌که در ساختمان موزه نمادهای روز دنیا وجود داشته باشد، خیلی مهم نیست بلکه آنچه در موزه به نمایش گذاشته می‌شود حائز اهمیت است. در موزه علم و فناوری ایران نیز از فناوری‌های روز دنیا بهره گرفته شده و در یک فضای کوچک فناوری‌های روز دنیا به نمایش گذاشته شده است. مهم این است که موزه‌های علم و فناوری به روز باشند و در مسیر آینده پیش روند.

از موزه تا مرکز علم

موزه‌های علم و فناوری همان مراکز علم هستند. در حقیقت، کارآیی و اهداف موزه‌های علم و فناوری و مراکز علمی یکسان است. با این حال در بعضی کشورها از این مراکز به عنوان مراکز علم و در بعضی از دیگر کشورها به عنوان موزه علم و فناوری نام برده می‌شود. در بعضی کشورها موزه علم و فناوری بخشی از یک مرکز علم و در بعضی از دیگر کشورها یک مرکز علم، بخشی از یک موزه علم و فناوری است. تفاوت اصلی و بنیادی موزه‌های علم و فناوری و مراکز علم با موزه‌های مرسوم یا میراثی این است که در موزه‌های میراثی اشیایی به نمایش گذاشته می‌شود که این اشیا جنبه تاریخی یا میراثی دارد. در موزه‌های میراثی در معرض دید عموم گذاشته می‌شود و بازدیدکنندگان فقط می‌توانند از این اشیا دیدن کنند و در حقیقت موزه فقط جنبه نمایشی دارد، اما در موزه‌های علم و فناوری این طور نیست. در این موزه‌ها اشیای تاریخی که جنبه علمی دارد به نمایش گذاشته می‌شود و علاوه بر این، بازدیدکنندگان می‌توانند با اشیا تعامل داشته باشند. آنها علاوه بر مشاهده اشیا با کارکرد و کاربرد آنها آشنا می‌شوند. بعضی اشیای به نمایش درآمده در موزه‌های علم و فناوری از روی اشیای قدیمی ساخته می‌شود. این اشیا فقط جنبه تاریخی ندارد و فناوری‌ها و علوم روز و حتی فناوری‌هایی که در آینده عرضه خواهد شد، در این نمایشگاه‌ها در قالب اشیای مختلف به نمایش گذاشته می‌شود. موزه‌های علم و فناوری برعکس موزه‌های میراثی گذشته حال و آینده را زیر یک سقف به نمایش در می‌آورند.

دانش

فرانک فراهانی‌جم‌