رویارویی ایرانیان و گرمایش جهانی در 7 اپیزود

یک نگاه گذرا به شرایط اقلیمی زمین نشان می‌دهد دشت‌ها در حال از دست رفتن و بیابان‌ها در حال گسترش است. آب دریاچه‌ها روزبه‌روز کمتر و بسیاری از آنها خشک شده‌اند. در کره‌زمین چه اتفاقی در حال رخ دادن است و پدیده‌ای که آن را با نام گرمایش جهانی می‌شناسیم، در چند قدمی کشور ماست؟

اپیزود اول: جبر جغرافیایی

گرمایش زمین پدیده‌ای جهانی است که کل کره زمین را دربرمی‌گیرد، اما در نوار بیابانی شمالی کره زمین که ایران هم در آنجا قرار گرفته، بیشتر نمود خواهد داشت. تقریبا از ترکیه به سوی عرض‌های جغرافیایی شمالی‌تر آب‌و‌هوا مناسب است و از سمت کشورهای عربی تا آفریقا بیابان گسترده شده است. این مناطق بیابانی به‌دلیل شدت تبخیر، بخار آب و بارندگی ندارند. در چنین مناطقی کافی است بادی بوزد و ریزگردها را به‌وجود آورد. از قضا کشور ما نیز درست در همین ناحیه جا خوش کرده است؛ در نوار بیابانی نیم‌کره شمالی (بالای خط استوا) که به کم‌آبی شهرت دارد. درست همانجایی که از خشکسالی و گرمایش هوا بیشترین تاثیر را می‌پذیرد. به‌عبارت دیگر هرچند دیگر مناطق از جمله قاره اروپا نیز متأثر از گرمایش جهانی گرم می‌شود، اما اثراتش دیرتر از مناطقی مانند کشور ما که در شرایط عادی هم مشکل کمبود‌آب دارد، محسوس است. پس دور از ذهن نیست اگر بگوییم گرمایش هوا برای کشورهایی مثل ایران که در مناطق خشک و نیمه‌خشک قرار دارند، بسیار کشنده است و محیط زیست را از بین می‌برد.

از گذشته‌های دور کشور ما جزو مناطق خشک بوده و مردم به زندگی با کم‌آبی عادت دارند، ولی در چند سال اخیر به‌دلیل استفاده بیش از حد از گازهای گلخانه‌ای در دنیا، درجه حرارت زمین بیشتر شده و کشور ما هم گرم‌تر شده است. دکتر علی درویش‌زاده، رئیس شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم در گفت‌وگو با خبرنگار جام‌جم درباره اثرات گرمایش جهانی در کشور گفت: «به‌عنوان مثال مهاجرت از آفریقا علاوه بر جنگ و ناامنی به‌ علت کم‌آبی و خشکسالی نیز رخ می‌دهد. در ایران هم مهاجرت‌های شهری آغاز شده است. مثلا با خشک شدن دریاچه هامون به‌دلیل گرمای هوا، کسانی که کنار دریاچه زندگی می‌کردند، ماهیگیرانی که از دریاچه ماهی می‌گرفتند و آنهایی که از نی‌های دریاچه حصیر می‌بافتند، بیکار شدند. گاو و گوسفندی که در اطراف هامون چرا می‌کردند نیز پراکنده شدند. به همین علت این افراد به شهرهای مختلف از جمله زاهدان کوچ کردند.»

اپیزود دوم: کشاورزی یعنی آب

کشور ما به 3 بخش تقسیم می‌شود؛ خشک، نیمه‌خشک و مرطوب. جز نوار شمالی دریای خزر و قسمتی از نوار جنوبی که کنار خلیج‌فارس و دریای عمان قرار دارد، دیگر مناطق ایران خشک یا نیمه‌خشک هستند.

اکنون مناطق نیمه‌خشک به علت گرم شدن زمین در حال تبدیل شدن به مناطق خشک هستند و ممکن است گرمای هوا، مناطق مرطوب را هم در طولانی مدت به نواحی خشک و بیابانی تبدیل کند.

به گفته دکتر درویش‌زاده، ۶۰۰ سال پیش ایران حتی گندم صادر می‌کرده و سیستان و بلوچستان انبار غله جنوب ایران بوده، اما اکنون کشاورزی این ناحیه از بین رفته است. این مساله فقط به سیستان و بلوچستان ختم نمی‌شود، در سال‌های اخیر کشاورزی در ایران روز‌به‌روز کمتر شده است. این زمین‌شناس ارشد با اشاره به گران شدن قیمت بادمجان علت آن را این‌گونه توضیح می‌دهد: «بادمجان از گیاهانی است که در استان مازندان زیاد کشت می‌شود، ولی در چند سال اخیر به‌دلیل گرمای هوا، این محصول که ریشه‌اش بسیار به سطح زمین نزدیک است، خوب رشد نمی‌کند و کمتر از قبل شده است.» همه ما می‌دانیم کشاورزی یعنی آب و سطح آب زیرزمینی نیز در کشور روزانه کم می‌شود. ما بشدت از منابع آبی استفاده می‌کنیم و باران هم آن‌قدر نمی‌آید که آب‌های زیرزمینی هدر رفته را جبران کند.

اپیزود سوم: سوءمدیریت

سال‌هاست ساکنان اصفهان و گردشگرانی که به این شهر تاریخی می‌روند، به‌جای دیدن سی‌وسه پل روی زاینده‌رود خروشان با رودخانه خشکی مواجه می‌شوند که گاه به زمین فوتبال بچه‌ها تبدیل می‌شود. در سال‌های گذشته باران زیادی نباریده که رودخانه‌ها به جریان بیفتند، آب به حرکت درآید و پشت سد جمع شود، به‌همین علت این سد که با کم‌آبی مواجه شده بود بسته شده است.

اما درباره دریاچه ارومیه داستان متفاوت است. به علت سوء مدیریت، افراد غیرمسئول دستورات نابجایی دادند و نتیجه این شده که رودخانه‌هایی که وارد دریاچه ارومیه می‌شد، مسدود و آب آنها منحرف شده است. دکتر درویش‌زاده در این باره می‌گوید: «بی‌اجازه و غیررسمی 5000 چاه عمیق حفر کردند، آب زیرزمینی را تمام کردند، مسیر آب رودخانه را با پمپ جابه‌جا کردند تا کشاورزی ارومیه رونق بگیرد. دریاچه ارومیه اگر گرمای هوا ادامه پیدا کند ممکن بود خشک شود، ولی 300 سال دیگر نه الان! فقط ۱۵ تا ۲۰ درصد خشک شدن آب دریاچه ارومیه بر اثر گرمایش زمین است، چرا دریاچه وان در همان عرض جغرافیایی در ترکیه خشک نشده است؟ ۸۵ درصد علت خشکی ارومیه اینهاست نه آب‌و‌هوا.»

اپیزود چهارم: نقش کشورهای صنعتی

بتازگی رئیس‌جمهور فرانسه در یک سخنرانی به گرمایش کره زمین و پیامدهای آن اشاره کرده است. او گفته جنگ‌های آینده براساس گرمایش کره زمین و مهاجرت مردم رخ می‌دهد. یعنی 2 کشور برای آب با هم خواهند جنگید. دکتر درویش‌زاده درباره سخنان اولاند می‌گوید: «امیدواریم هیچ‌گاه به آن روز نرسیم، ولی وقتی آب نباشد، مردم محل زندگی خود را ترک می‌کنند و به شهرهای بزرگ می‌روند. در مرحله بعد مردم شهرهای بزرگ نیز مجبور می‌شوند به مکان‌هایی که آب دارند مهاجرت کنند. این مهاجرت‌ها ادامه پیدا می‌کند و مردم را به جان یکدیگر می‌اندازد.»

اما چرا کره‌زمین در حال گرم شدن است؟ کشورهای صنعتی دنیا مانند آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه و بتازگی برزیل و هند برای این‌که در صنعت بی‌رقیب باشند، مقدار زیادی نفت و زغال سنگ می‌سوزانند که نتیجه آن ایجاد دی‌اکسیدکربن است. دی‌اکسیدکربن از مهم‌ترین گازهای گلخانه‌ای است که همچون شیشه عمل می‌کند. نسبت به اشعه فروسرخ خورشید نفوذپذیر و در زمان بازتابش گرمای آن را در خود محبوس کرده و در نتیجه محیط را گرم می‌کند. دانشمندان مهم‌ترین مقصر اصلی گرمایش زمین را فعالیت‌های کشورهای صنعتی می‌دانند. با این حال به گفته دکتر درویش‌زاده، بتازگی ایران نیز به فهرست این کشورها اضافه شده است، زیرا در صنایع و خانه‌های کشور ما گاز و نفت زیادی می‌سوزد. در حالی‌که در بسیاری از کشورها گرمایش خانه‌ها بیشتر از طریق انرژی برق تأمین می‌شود، ما گاز و نفت را به‌صورت مستقیم می‌سوزانیم و هر خانه‌مان یک سامانه گرمایش مستقل دارد. در نتیجه ما هم به‌ علت استفاده از گاز و نفت و سوزاندن بنزین در تولید دی‌اکسید کرین و تسریع گرمایش جهانی در کنار دولت‌های بزرگ و صنعتی مقصریم و باید به فکر چاره باشیم.

اپیزود پنجم: مایه حیات

وزارت نیرو در مواقعی که بحران آب جدی می‌شود از امکان جیره‌بندی آب و افزایش آب بها خبر می‌دهد. این وزارتخانه همچنین با همکاری صداوسیما برنامه‌هایی را ارائه می‌کند که به مردم درباره کمبود آب هشدار دهند و آنها را به صرفه‌جویی تشویق کنند. درویش‌زاده معتقد است وظیفه تلویزیون است که مردم را نسبت به عواقب مصرف بی‌رویه سوخت و آب مطلع کند. به گفته این کارشناس ارشد زمین‌شناسی، کل ایران در حال خشک‌شدن است، اما درجه‌بندی دارد. آب همه جای ایران یکباره از دست نمی‌رود. مرکز ایران که از رطوبت و بخار آب بهره کمتری برده، زودتر خشک می‌شود. اما شمال کشور به‌ علت تاثیر دریای خزر دیرتر دچار این عارضه می‌شود.

چاره کار این است که به مردم بقبولانیم بیهوده آب مصرف نکنند. همچنین آب استفاده شده و فاضلاب‌ را می‌توان دوباره تصفیه و از آن برای کشاورزی یا آبیاری فضاهای سبز استفاده کرد. به این‌ترتیب بحران کم‌آبی که یکی از نتایج گرم شدن زمین است، دست‌کم تا حدودی تعدیل می‌شود.

اپیزود ششم: در یک قدمی خشکسالی

در اولین مرحله شروع خشکسالی، گیاهان خشک می‌شوند و محصولات کشاورزی منطقه از بین می‌رود. مرحله دوم دریاچه‌ها را هدف می‌گیرد و هرچه آبشان کمتر باشد، سریع‌تر بی‌آب می‌شوند. در مرحله سوم، سطح آب زیرزمینی پایین می‌رود و روستاها آب نخواهند داشت. درویش‌زاده با اشاره به این‌که عوارض خشکسالی از مدت‌ها پیش مشخص شده و آبادی‌های زیادی به‌علت بی‌آبی در ایران از بین رفته‌ و مردم آن کوچ کرده‌اند، می‌گوید: «دولت باید آب خوراکی روستاهایی را که مثلا در اطراف اصفهان، کرمان و دیگر شهرها قرار دارند، با تانکر ببرد که کم و بیش هم در خوزستان چنین وضعی پیش آمده است. دکتر روحانی در سفر خود به این استان دستوراتی درباره این مساله صادر کرد.»

از آب مصرفی کشور ۸۵ تا بیش از ۹۰ درصد برای امور کشاورزی استفاده می‌شود. حدود ۳ درصد نیز به مصارف صنعتی اختصاص دارد. مثلا کارخانه ذوب آهن اصفهان برای خنک کردن دستگاه‌های خود به آب نیاز دارد. ۷ درصد آب کشور را هم خانوارها مصرف می‌کنند. درویش‌زاده می‌گوید: «کشوری مانند عربستان که آب ندارد در کشورهایی که آب دارند مانند اوکراین برای خود زمین خریده یا اجاره کرده و آنجا محصولات کشاورزی به‌عمل می‌آورند تا آنها را وارد کشور خود کنند.»

به گفته رئیس شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم، یک هندوانه ۱۰ کیلویی حداقل حاوی 9.5 کیلوگرم آب است و برای به عمل آمدن به آب زیادی نیاز دارد. کشورهای کم‌آب، این نوع محصولات را به علت نیاز زیاد به آب نمی‌کارند. ما باید دنبال این نوع کشاورزی‌ها نرویم و به‌جای آن محصولاتی را که به آب کمتری نیاز دارند، برای کاشت در ایران انتخاب کنیم. غیر از مسائل اشاره شده مانند گرد و غبار و خشک شدن دریاچه‌ها، عارضه اصلی گرمایش زمین کمبود محصولات کشاورزی است. کمبود محصولات کشاورزی گرانی را در پی دارد و باعث واردات بیشتر می‌شود.

اپیزود هفتم: آینده‌ای گرم‌

این‌که امروزه سران دنیا در صحبت‌های خود به گرم شدن زمین اشاره می‌کنند، عمق فاجعه و اهمیت مساله را نشان می‌دهد. دکتر درویش‌زاده معتقد است باید به مردم کشور یاد بدهیم چطور آب را مثل یک قطره حیات بشناسیم و آن را بی‌مهابا برای شستن ماشین و پر کردن آب استخر خانه‌ها هدر ندهیم. همچنین از آب فاضلاب خانه‌ها بعد از تصفیه استفاده مجدد شود.

کم‌آبی ایران بسیار خطرناک است. شاید روزی گرما در ایران آن‌قدر شدید شود که مجبور شویم مانند مردم استرالیا چند روز از سال را تنها به دلیل گرمای شدید مرخصی بگیریم و ۷۰ درصد مردم اعلام کنند به‌دلیل افزایش دمای هوا بازده کار کمتری نسبت به گذشته پیدا کرده‌اند. در این میان ضربه‌ای را که به اقتصاد کشور می‌خورد نباید فراموش کرد.

مائده گیوه‌چین / جام‌جم