بقعه بی بی شهربانو

در شمال شرقی شهر‌ری، قسمت شمالی امین‌آباد در میان کوه، بقعه‌ای قدیمی قرار گرفته که به بی بی شهربانو شهرت دارد. مردم آن را مدفن شهربانو دختر یزدگرد ساسانی و همسر امام حسین (ع) می‌دانند. اما بین مورخین و محققین در این خصوص اختلاف‌نظر است که در این شماره ضمن معرفی این بقعه به اختلافات می‌پردازیم.

کد خبر: ۷۷۹۶۵۵

درباره فوت شهربانو سه روایت وجود دارد، اول آنکه پس از تولد حضرت سجاد (ع) از دنیا رفته است. خصوصاً شیخ صدوق (متوفی 381ق) که در زمان آل‌بویه زندگی می‌کرده اشاره‌ای به مدفن شهربانو نکرده و صریحاً در کتاب خود عیون الرضا نوشته: شهربانو پس از تولد حضرت سجاد (ع ) فوت کرد. این نشان از آن دارد که این مدفن بعدها به نام این بانو شهرت گرفته است. در روایت دوم آمده پس از شهادت امام حسین(ع) شهربانو خود را به فرات انداخته، غرق کرد. سومین آن است که امام حسین(ع) پس از خروج از مدینه برای حرکت به سوی کوفه، شهربانو را روانه ایران کرده و او در ری درگذشته است.¹ منسوب کردن این بقعه به این بانو شاید شامل توجیهات زیر باشد. یکی آنکه پس از شکست ایرانیان از اعراب با توجه به حرمتی که مسلمانان برای خاندان نبوت داشتند زرتشتیان ایران را بر آن شدند تا برای حفظ دخمه بزرگ معروف به دخمه گبرها که در نزدیکی این بقعه قرار دارد، از این نام و شخصیت استفاده کنند. جنبه دیگر این انتساب مربوط به چشمه آبی است که در این مکان قرار گرفته و پرستشگاهی زنانه است که مربوط به الهه ‌آب (آناهیتا‌) می‌شود. با منتسب‌کردن این بقعه به شهربانو همسر امام حسین (ع) توانسته‌اند تا از تخریب این مکان محافظت کنند.² جالب این است که در اذهان عمومی تا چندین سال پیش مردانی که در زمره سادات نبودند تنها حق ورود به رواقهای مجاور یا مسجد را داشته، و حرم زنانه بود.³

بنای بقعه بی بی شهربانو که در دل کوه قرارگرفته است دارای دو گنبد یکی سنگی بدون تزئین و دیگری گنبدی زیبا است که با کاشی تزئین شده و مربوط به دوره قاجار می‌باشد. این بنا دارای دو صحن بزرگ و کوچک و چند اتاق و رواق و راهرو می‌باشد.⁴

در ابتدای پله‌هایی که به بقعه منتهی می‌شود چشمۀ کوچکی وجود دارد که آب آشامیدنی این مکان را تامین می‌کند. پس از گذشتن از پله‌ها وارد دالانی شده که سمت چپ آن به حیاط اندرون می‌رود و رو به روی آن به حیاط بزرگ یا بیرونی منتهی می‌شود.⁵این مجموعه از جهت شمالی جنوبی 33متر درازا و از جهت شرقی غربی 22متر پهنا دارد .⁶

بنای اولیه در زمان ساسانیان ساخته شده که شامل بخش حرم و اطاق جنوبی است.سپس در قرن چهارم هجری قسمتهایی بر این بنا افزوده شد و به صورت بنای آرامگاهی درآمده است. بنای چهارگوش منظم با پوشش ضربی سنگ و آجر و دیوارهای خارجی صحن مربوط به عهد آل‌بویه و سلجوقیان است. به مرور در هر دوره قسمتهایی به آن افزوده شده که حاصل آن شکل امروزی بقعه بی بی شهر بانو است. در جوار حرم مسجدی مربوط به دوره قاجار قرار دارد که یک در آن به حرم متصل می‌شود.⁷

قدیمی‌ترین کتیبه موجود در این بقعه مربوط به صندوق منبت کاری روی مزار به تاریخ 888 ه ق می‌باشد که نام بانی آن استاد محمدبن‌صفرشاه حداد ‌قمی و همچنین سازندگان آن حسین و محمد پسران استاد حسن‌ نجار لواسانی بر آن حک شده است.⁸ اندازه این صندوق 87/1 متر در 97سانتی‌متر با ارتفاعی به اندازه 98 سانتی‌متر است که درگوشه جنوب‌ غربی حرم و چسبیده به دیوار جنوبی قرار دارد و با خط ثلث برجسته آیات قرآنی از جمله آیت‌الکرسی بر آن حکاکی شده است. در ورودی این حرم در قسمت شرقی متعلق به دوران شاه طهماسب صفوی است. این صندوق از قدیمی‌ترین آثار این بنا است. بر بالای هر لنگه در سمت راست و چپ نوشته شده «فی عصر سلطان‌الاعظم،خاقان‌المعظم ابوالمظفر شاه طهماسب» و «بهادرخان الصفوی خلدالله‌تعالی ملکه و سلطانه» همچنین در پایین این درها در قسمت راست و چپ به ترتیب نوشته شده است«قد وقف هذه الباب محمد بن المرحوم محمد...» و «فی تاریخ سنة اثنی و ستین و تسعمائه عمل هدایت الله بن فضل نجار».⁹

در زیارتنامه بی بی شهر بانو چنین معرفی می‌شود:«السلام علی التقیة النقیة شهربانو بنت الملک الکسری. السلام علی الرضیة المرضیة شاه جهان بنت یزدجرد شهریار ام الائمة الاطهار.‌السلام علی الزکیة المتحیرة شاه جهان زوجة شباب اهل الجنة‌ سیدالشهداء،السلام علی الکریمة الاصلیة المدهوشة فی عاشوراء شاه زمان المحبوبة عندالله،السلام علی الصالحة المقدسة جهان بانو المرغوبة عند رسول الله...».¹⁰

پی‌نوشت:

1. دایرة‌المعارف تشیع. زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی. تهران، نشر شهید محبی، 1375. ج3. ص 549 .

2. دایرة‌المعارف زن‌ایرانی. تهران، مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، 1382. ص 225 .

3. سید محمد‌تقی مصطفوی. آثار تاریخی طهران. مصحح هاشم محدث. تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، گروس، 1375. ص132 .