نقش گیاه میخک در صنعت غذا و دارو

میخک درطب چینی و گیاهان دارویی غرب به‌وفور استفاده می‌شود. از میخک به‌عنوان ضد نفخ و برای افزایش اسید کلریدریک در معده و دارای خواص ادرارآور و اشتهاآور یاد کرده‌اند. روغن میخک دارای خواص ضدباکتری، ضداستفراغ، ضداسپاسم، ضدقارچ، حشره‌کشی و آنتی‌اکسیدانی است و به‌طور سنتی به عنوان طعم‌دهنده و نگهدارنده مواد غذایی استفاده می‌شود. همچنین از اسانس میخک در دندانپزشکی برای موارد اضطراری و به‌طور کلی به‌عنوان ضدعفونی‌کننده استفاده می‌شود.

علاوه بر این، میخک آنتی‌موتاژنیک و ضدالتهاب است و اثر ضدانعقادی و ضدانگلی قابل‌توجهی نیز از آن گزارش کرده‌اند. اسانس استخراج‌شده از غنچه‌های خشک میخک در درمان آکنه و زگیل به کار می‌رود. علاوه بر این، از روغن میخک نیز به‌عنوان مسکن استفاده می‌شود.

روغن این گیاه را در تهیه بسیاری از عطرها نیز استفاده می‌کنند. در برخی از نقاط جهان، روغن میخک در رایحه‌درمانی استفاده می‌شود که نوعی روش مکمل درمانی به کمک رایحه‌های مختلف است. تجویز خوراکی روغن میخک برای درمان آسم و اختلالات مختلف آلرژی کاربرد دارد.

چندین ترکیب مختلف از روغن میخک شناسایی شده است که از آن میان می‌توان به اوژنول، اوژنیل استات و هپتانون2- اشاره کرد.

مواد تشکیل‌دهنده اصلی اسانس میخک عبارتند از: کارواکرول، تیمول، اوژنول و سینامالدئید که البته عمده مواد سازنده اثرات ضدمیکروبی در میخک به اوژنول و سینامالدئید مربوط می‌شود.

در واقع میزان بالایی از اوژنول که ترکیب فنلی محسوب می‌شود، در اسانس میخک وجود دارد و مسئول فعالیت‌های ضدمیکروبی قوی این گیاه به حساب می‌آید. این ترکیب فنلی می‌تواند پروتئین‌های طبیعی یا ماهیت کاربردی آنها را عوض کند و با فسفولیپیدهای غشای سلولی واکنش نشان بدهد و تغییراتی را در نفوذپذیری ایجاد کند؛ یعنی این موارد در اثرگذاری بالینی این ترکیب بسیار حائز اهمیت است.

همان طور که بیان شد برای میخک خواص ضدسرطان نیز گزارش شده است و البته مطالعات نشان داده روغن میخک نیز ممکن است عامل ضدسرطان موثری (به علت وجود خواص آنتی‌اکسیدانی) باشد. همچنین نتایج مطالعاتی نشان داده است روغن میخک ممکن است به عنوان عامل شیمیایی پیشگیرانه از سرطان نیز در ساخت ترکیبات دارویی مکمل به کار برود. از روغن میخک اثرات درمانی دیگری نیز گزارش کرده‌اند؛ از جمله تقویت کلیه، ضدعفونی‌کننده و ضدویروس.

یکی از خواصی که در میخک وجود دارد اثر ضدباکتریایی آن است که باعث افزایش کاربرد آن در صنایع غذایی شده است. در واقع نگرانی رو به رشد درباره ایمنی مواد غذایی بتازگی به توسعه کاربرد مواد ضدمیکروبی طبیعی برای کنترل پاتوژن‌های منتقله از غذا و باکتری‌های عامل فساد منجر شده است.

خواص ضدمیکروبی ادویه‌ها به چگونگی نمونه‌های مطالعه‌شده بستگی دارد؛ مثلا این‌که این نمونه‌ها خشک هستند یا تازه یا روش استخراج آنها چگونه بوده است. حتی تفاوت در فصل برداشت و موقعیت جغرافیایی کشت آنها کیفیت بررسی آنها را متفاوت می‌کند. باکتری شایع لیستریا مونوسیتوژنز یک آلاینده غذایی فراوان است که معمولا در گوشت خام، مرغ و غذاهای دریایی ایجاد می‌شود. رشد لیستریا مونوسیتوژنز در گوشت‌های فرآوری شده، تخم‌مرغ مایع و غذاهای مختلف از جمله ماهی آزاد دودی سریع است و این موضوع باعث شده است دانشمندان برای دیرتر فاسد شدن این مواد غذایی به دنبال ماده نگهدارنده مناسب باشند که ترجیحا پایه طبیعی داشته باشد. یکی از نگهدارنده‌های طبیعی که توانست کاندیدای مناسبی برای این منظور باشد گیاه میخک بود. البته توجه به این نکته در استفاده عمومی از روغن میخک کاملا ضروری است که روغن میخک در اندازه‌های بسیار کم اثرگذار و غیرمخرب است، اما اگر به مقدار زیاد بلعیده یا تزریق شود، ممکن است مشکلات حاد تنفسی و کبدی ایجاد کند یا به دستگاه عصبی مرکزی آسیب بزند.

دکتر مهدیه انتظاری/ استادیار شیمی آلی دانشگاه آزاد اسلامی