رمز گشایی از کتیبه‌های مساجد

خط بنایی (مَعقِلی) شکل ساده‌ای از خط کوفی است که از خطوط راست و بی‌انحنا تشکیل شده و به صورت غالبا افقی و عمودی ترسیم شده‌اند. ایده شکلی خط بنایی، جا دادن متون در اشکال متفاوت کتیبه است. آنچه این خط را از اقلام دیگر متمایز می‌کند حرکت بی‌انحنای مستطیلی شکل خطوط برسازنده آن است. دیگر وجه مشخصه خط بنایی تناسب حساب شده خطوط متن و خطوط زمینه در کتیبه است.

نویسنده «خط بِنایی– پردازش و گشایش رمز» زینب شهیدی مارنانی متولد 1361 و کارشناس ارتباط تصویری و کارشناسی‌ارشد مجسمه‌سازی به ایبنا گفت: در پروژه‌ «دبیره» از سال 1385 زیر نظر رضا عابدینی شروع به کار کرد. قصد داشتیم با تمرکز بر دانش تایپوگرافی و مساله خط فارسی در گرافیک به تولید متن و پژوهش در قالب کتاب و مجله بپردازیم. در سال 1388 اولین شماره از این مجله با نام «دبیره:الف، دفتری در خط و زبان فارسی» منتشر شد که من هم در آن یک مقاله داشتم. کتاب « خط بنایی» به نوعی در ادامه همان مجوعه است.

ایجاد امکانِ خواندن و نوشتن بی‌نقصِ خط بنایی

وی درباره اهمیت این کتاب افزود: هدف من در نگارش این کتاب با این ساختار و شکل متفاوتش، پیش از هر چیز به نوعی ایجاد امکان خواندنِ بی‌نقصِ این نوع خط و همچنین نوشتن صحیح آن بوده است. از این‌رو ارایه شرح مفصلِ نظری و تاریخی از این خط را در نظر نداشتم.

وی با تاکید بر کاربردی بودن این کتاب شرح داد: اگر اشکالِ صحیحِ شکستنِ قوانین موجود در خط فارسی را بدانیم، نوشتن و خواندن این خط ممکن می‌شود؛ یعنی این‌که در خواندن و نوشتن این نوع خط، به طور دقیق و واضح بدانیم که چه قوانینی از نوشتار معمول خط فارسی امکان نقض شدن دارند و چه قوانینی ندارند.

شهیدی در بخش اول کتاب با ارایه گزارشی مختصر و در عین حال کاربردی به شرح تاریخچه و خصیصه‌ها و تحولات اصلی خط بنایی می‌پردازد که برای خوانندگانِ با هر میزان آشنایی با پدیده خوشنویسی و کتیبه موثر خواهد افتاد. وی در پژوهش خود با ارایه مصادیق و نمونه‌های پی در پی و به شکلی روان، مباحثی تحت عناوینِ «نقض قواعد موجود، وضع مناسبات جدید»، «زاویه قرارگیری پاره‌کلمه‌ها (بخشی از یک کلمه)»، «کرسی حروف»، «نسبت اندازه حروف به یکدیگر»، «محل اتصال دو حرف»، «شکل پاره کلمه‌ها»، «کتیبه‌ی بِنایی»، « شبکۀ ترسیم»، «حفظ توالی متن در انواع مختلف کتیبه»، «جهت قرارگیری متن» را مطرح و تشریح می‌کند. وی دربار تاریخچه این خط می‌نویسد: «پیش از قرن چهارم هجری شمسی تزیین بنا صرفا با طرح‌های سادۀ گیاهی و هندسی انجام می‌شد. خط بِنایی از اواخر قرن پنجم وارد معماری شد و به تدریج به یکی از عناصر تزئینی مساجد و عمارات تبدیل شد. نمونه های خط بنایی را می توان در برخی مساجد دوره ی تیموری و صفوی و عمارات مشهد و اصفهان مشاهده کرد.»

شناختی جذاب و فراموش‌نشدنی از کتیبه‌نویسی

همچنین در بخشی جذاب و آموزاننده «امکانات شکلی حروف در خط بنایی»، اشکال مختلف حضور حروف فارسی را در این نوع خط نوشته‌ها نمایش می‌دهد که این کار را در 93 صفحه به ترتیب از حرف الف تا حرف ی ‌آورده است.

مطالعه این کتاب از آنجا که شناختی جذاب و در خاطر ماندنی را از خصوصیاتِ این نوعِ خط نویسی برایمان حاصل می‌کند، می‌تواند ما را در تماشا و فهمِ دقیق‌تر کتیبه‌ها و آثار به‌جا مانده از این خط در معماری قرون گذشته‌مان به شکلی ملموس یاری دهد.

انتشار چنین پژوهش‌هایی را در قالب «مجموعه کتابهای دبیره»، نشر نظر به عهده گرفته و بعد از مجله «دبیره: الف» این دومین اثری است که از این مجموعه به چاپ می رساند. رضا عابدینی طراح و گرافیست مشهور ایرانی و عضو انجمن بین المللی طراحان گرافیک، در یادداشتی در ابتدای این کتاب درباره این مجموعه می‌نویسد:

«مجموعه کتابهای دبیره مصداق مشخصی است از آنچه به نظر بنیادی‌تر و عمیق‌تر می‌آید. یعنی پیشنهاد مطالعۀ جدی از دو جهت؛ اول مطالعۀ دقیق و هم‌افق با طراحان غربی از رویدادها و جریان‌های طراحی در جهان معاصر و دوم بازگشت به گنجینه‌های هنری و تصویری فرهنگ ایرانی و تحلیلشان به منظور درک عمیق آنها و یافتن شیوه‌های به‌کارگیری دوباره آنها در شرایط امروزی.»

کتاب «خط بنایی- پردازش و گشایش رمز» در 150 صفحه با شمارگان هزار و 600 نسخه و بهای 23هزار و 500 تومان از سوی موسسه چاپ و نشر نظر به بازار عرضه شده است.

منبع: خبرگزاری ایبنا