زیر صحنه...

دیدنی‌های زمین هم تنها به سطح این کره خاکی محدود نیست و در آسمان و دریا و زیرزمین هم هر روز و هر لحظه می‌توان با دیدن زیبایی‌ها و مواردی عجیب و غیرقابل باور غافلگیر شد. زیرزمین اما به همان اندازه که جذاب است، می‌تواند مرموز و ترسناک هم باشد.

گورستان‌های قدیمی و سیاهچال‌ها دو پای ثابت زیرزمین‌های دوران کهن بودند و حتی هنوز هم می‌توان نقاطی را در دنیا سراغ گرفت که کاربردهای اینچنینی دارند. تنها ممکن است شکل و شمایل مدرن‌تری به خود گرفته باشند. زیرزمین از گذشته تا امروز پناهگاه امن و مخفیگاه و راه فرار خوبی بوده و می‌تواند مسیر خوبی برای آدم‌های متواری باشد.

البته از ما بهتران و آنها که پولشان از پارو بالا می‌رود استفاده‌های جذاب‌تری از زیرزمین می‌کنند و با اشباع‌شدن از خوشی‌های روی زمین، قصد سفر و اطراق به زیرزمین می‌کنند و دمی در سایه‌سار تاریکی هتل‌ها و اقامتگاه‌های اعیانی آنجا خوش می‌گذرانند.

دنیای زیرزمین هنوز هم به‌اندازه سفر ماجراجویانه پروفسور لیدن براک در داستان «سفر به اعماق زمین» نوشته ژول ورن جذاب است.

حالا برای درک لذت جهان زیرین لزومی ندارد مثل شخصیت اثر ژول ورن، شال و کلاه کنیم و مشقت‌های فراوان را به جان بخریم، بلکه با عزیمت چند دقیقه‌ای به همین زیرزمین‌های خانگی خودمان بخصوص آن خانه‌های قدیمی‌تر هم می‌توان به کشف و شهودی روح‌نواز رسید. حتما مجموعه تلویزیونی محبوب و دیدنی «سمندون» به کارگردانی ناصر هاشمی و ماجراهای بامزه آن بچه غول 2000 ساله را که در زیرزمین خانه‌ای قدیمی زندگی می‌کرد، به یاد دارید.

ما در زیرزمین‌های قدیمی خانه‌هایمان چیزهای گاه عجیبی از گذشته خود و خانواده کشف می‌کنیم که برایمان جذاب است و مواجهه با آنها حس و حال غیرقابل وصفی به ما می‌دهد. البته پرواضح است پیدا کردن چیزهای ممنوعه از بزرگ‌ترها و دیگران در این میان جذابیت بیشتری دارد و گاهی هیچ چیزی با لذت این شیطنت کودکانه برابری نمی‌کند.

در بچگی زیرزمین‌ها محل خوبی برای پنهان شدن در بازی قایم باشک بود و اگر جزو آن کودکان بدسرپرست و بداقبال بودید حتی می‌توانست تا مکانی برای ساعتی بازداشت خانگی توسط پدرسالار محترم تنزل درجه پیدا کند!

رفتن به اعماق زمین و زیرزمین‌ها، هم مکاشفه و ماجراجویی است و هم ترکیبی از خاطرات و خطرات شخصی و جمعی، اما با چنین تعریف و توصیفی فعالیت‌های زیرزمینی هنری چه جایگاهی دارند و چرا افراد و هنرمندان گاهی ترجیح می‌دهند از روی زمین به زیر آن نقل مکان کنند و آنجا به هنرنمایی بپردازند؟

البته هنر زیرزمینی یک کنایه و اصطلاح است و طبیعتا منظور از زیرزمین همان مفهوم و واژه مشخص و معین آن نیست و عموما این عبارت درباره آثاری به کار می‌رود که خارج از فضای رسمی و قانونی کشور تولید و عرضه می‌شوند و از قضا به سبب محبوبیت همیشگی میوه ممنوعه، مخاطبان و دوستداران زیادی دارند و حتی در پاره‌ای مواقع برخی جوان‌ترها به کارهای زیرزمینی گرایش و علاقه نشان می‌دهند.

شاید میان هنرها، موسیقی بیش از دیگر شاخه‌ها ظرفیت بحث زیرزمینی بودن را داشته باشد و این مساله هم به دلایلی چون ظهور و کثرت خواننده‌ها، سهولت تولید به واسطه پیشرفت تکنولوژی و ارتقای ابزارهای ضبط اثر و عرضه و تقاضای سرسام آور و بی‌حساب و کتاب مربوط باشد.

هنر نقاشی هم گرچه به قوت موسیقی، دربند ضابطه و مجوز نیست، اما برخی از آثار آن به دلیل برجسته بودن خلوت و رهایی هنرمند ظرفیت‌هایی برای اطلاق هنر زیر‌زمینی دارد.

ادبیات و شعر و داستان هم از جمله مقوله‌هایی است که درصورت عدم رعایت اصول تثبیت شده و ضوابط موجود، به جهان هنرزیرزمینی راه می‌یابد و از این منظر می‌توان کتاب‌های مختلفی را مثال زد که بدون مجوز و به صورت افست و کپی در دسترس خوانندگان قرار می‌گیرند یا نویسندگان آنها وقتی امیدی به کسب مجوز انتشار ندارند، ترجیح می‌دهند نسخه PDF اثرشان را روی اینترنت قرار دهند تا دست‌کم به این ترتیب بتوانند با عده‌ای از مخاطبان ارتباط برقرار کنند.

سینما هم سازوکار جدی در زمینه اعطای مجوز و مقررات دارد و اصلا آیین‌نامه‌هایی در این خصوص وجود دارد که روند تولید فیلم‌ها را کاملا مشخص می‌کند. از این رو، اصطلاح فیلم‌های زیرزمینی شاید در وهله اول خیلی برای آثار سینمایی مناسب نباشد، اما هستند فیلم‌هایی که به دلایل مختلف مجوز نمایش نمی‌گیرند و گاهی برای مدت‌ها در کمد مدیران می‌مانند و راهی به پرده سینما و اکران پیدا نمی‌کنند. چنین فیلم‌هایی یا سرانجام روزی امکان نمایش عمومی پیدا می‌کنند یا در اکران‌هایی کوچک و خصوصی برای علاقه‌مندان به نمایش درمی آیند. گاهی هم برخی فیلمسازان دوست دارند فیلمشان را معطل تائید قوانین داخلی و جشنواره‌های وطنی نکنند و اثر خود را مستقیم به جشنواره‌های خارجی بفرستند تا بلکه آنجا دیده و تائید شوند.

ولی ضابطه‌مند کردن ساخت فیلم‌های کوتاه با توجه به حجم بالای فیلمسازان این عرصه ـ امروزه دیگر با حکمرانی دوربین دیجیتال دیگر هرشخصی ظرفیت فیلمساز‌شدن دارد! ـ ناممکن است و هر روز شاهد تولید آثار باکیفیت و بی‌کیفیتی هستیم که کارگردانانشان به هیچ وجه خود را ملزم به پذیرش معیارهای قانونی و عرف جامعه نمی‌دانند.

این افراد به هیچ‌وجه هم در بند کسب مجوز و تائید از نهادهای رسمی همچون انجمن سینمای جوانان نیستند و بیشتر تمایل دارند فیلمشان را برای آن‌سوی آب‌ها بفرستند یا آن را در فضاهای مجازی و شبکه‌های پربیننده اجتماعی قرار دهند. باتوجه به دور زدن قانون و ضوابط موجود می‌شود چنین رویکردی را معادل هنر زیرزمینی دانست و از این فیلمسازان که تعدادشان هر لحظه در حال افزایش است به عنوان فیلمسازان زیرزمینی یا کارگردانان روزمینی که کارشان دست کمی از زیرزمینی ندارد، نام برد!

اما دنیای تئاتر هم از هنر زیرزمینی درامان نمانده و هرازگاهی خبری مبتنی بر اجرای نمایشی زیرزمینی در رسانه‌ها به گوش می‌رسد. در حالی که تئاتر همواره و از دیرباز هنری مقدس بوده و ریشه در آیین‌ها داشته و بعدها هم جایگاه خود را در حد هنری فرهیخته و خاص میان نخبگان و روشنفکران تثبیت کرده و حتی ارتقا داده است.

وجود بزرگان تئاتر یونان باستان و بعدها ظهور نمایشنامه‌نویسان برجسته‌ای چون شکسپیر، چخوف، برشت، بکت، یونسکو و دیگرانی بسیار در مقاطع مختلف زمانی و مکانی، به دنیای تئاتر اصالتی یگانه و وجهه‌ای متشخص بخشید و باعث شد رفتن به سمت تئاتر بدون جسارت، دانش و آگاهی، تزکیه نفس و شفافیت روح ممکن نباشد.

دنیای نمایش همواره جریانساز بوده و هنرمندان این عرصه جدا از انتقال دلبستگی‌های شخصی، نگاه جدی هم به وقایع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه پیرامون خود داشته‌اند و آن را به شیوه‌هایی هنرمندانه در آثارشان بازتاب داده‌اند. از این رو اعتراض در برابر ناملایمات یک کشور به جزئی جدایی ناپذیر از تئاتر تبدیل شد و برخی هنرمندان از هر فرصتی برای نشان دادن گلایه‌های خود استفاده می‌کردند.

در چنین مواجهه‌ای خطوط قرمزی شکل گرفت و حکومت‌ها برای ضابطه مند کردن فعالیت‌های هنری و کنترل وضعیت، دست به تدوین مقرراتی در این رابطه زدند. هنرمندان تئاتر در سراسر دنیا گاهی توانسته‌اند حرفشان را به کرسی بنشانند و گاهی هم نتوانسته‌اند از هزارتوی ضوابط و مقررات جاری سرزمین خود عبور کنند و اثرشان را روی صحنه ببرند.

تقابل‌های هنرمندان و دولت‌ها زمینه را برای ظهور تئاتر زیرزمینی فراهم کرد، البته معمولا این هنرمندان بزرگ و تثبیت شده نبوده و نیستند که به جای روی صحنه ترجیح دهند به زیرصحنه بروند و در خانه‌ها نمایش خود را اجرا کنند، بلکه بیشتر آنها دست به اجرای تئاتر زیرزمینی می‌زنند که هنوز ابتدای راه هستند و در زمینه کسب مجوز اقدام کرده‌اند و به در بسته خورده‌اند یا اساسا، آن مضمونی که قصد اجرایش را دارند، در بند هیچ قاعده و قانون و عرفی نیست.

نتیجه این می‌شود که عده‌ای با عنوان یک گروه ناشناس یا شاید هم سرشناس دور هم جمع می‌شوند و متنی دلخواه را انتخاب و چند وقتی را در خانه یکی از اعضا یا به صورت چرخشی و نوبتی به تمرین می‌پردازند و بعد با اطلاع‌رسانی شفاهی یا روش‌های امن دیگر روز، ساعت و مکان اجرا را مشخص می‌کنند.

مکان اجرای نمایش هم معمولا در پارکینگ، زیرزمین، انبار یا یکی از اتاق‌های بزرگ خانه و آپارتمان یکی از اعضای گروه است. این اجراهای خصوصی که گاهی می‌توانند چند روز هم به درازا بینجامند، به طور طبیعی تماشاگران بسیار محدودی دارند و بیشتر اعضای فامیل و دوستان گروه را شامل می‌شود.

بنابراین چون چنین نمایش‌هایی بدرستی و به میزان کافی دیده نمی‌شوند، تاثیری هم بر روند تئاتر کشور نمی‌گذارند و بلافاصله فراموش می‌شوند. درواقع درمقایسه بین تئاتر زیرزمینی و موسیقی زیرزمینی و باتوجه به بحث اشاعه و انتشار اثر، هنر نمایش حرف چندانی برای گفتن ندارد و باتوجه به ماهیتش به هیچ وجه نمی‌تواند همان تاثیر موسیقی را داشته باشد.

اما آیا تئاتر زیرزمینی لزوما ماهیتی سیاسی و انتقادی دارد یا نه؟ به نظر می‌آید این بخشی از ماجراست و درکل نمایش‌هایی در خانه‌ها و به شکل خصوصی و مخفیانه اجرا می‌شوند که مایه‌هایی از مسائل تابو و ممنوعه را در خود داشته باشند. گروه‌ها و جوانانی هستند که نیات هنری خود را با باورها و اعتقادات رسمی مملکت در زمینه‌های دینی، اخلاقی، سیاسی، جنسی و موارد دیگر همسو نمی‌دانند و ترجیح می‌دهند با اجرای نمایش‌هایی خصوصی به فعالیت بپردازند.

طبیعی است چنین اقداماتی از سوی جامعه ایرانی و اسلامی پذیرفته نیست و این گروه‌ها و افراد تحت هیچ شرایطی قابلیت اجرا در روی صحنه‌های تئاتر و به شکلی رسمی را پیدا نخواهند کرد، اما هنرمندان و دانشجویان جوانی هم هستند که به دلایل فنی و ساختاری قادر به کسب مجوز اجرا نیستند و برای همین دوست دارند دست‌کم جماعت قلیلی هم که شده کارشان را ببینند، بنابراین تصمیم می‌گیرند به صورت خصوصی نمایشی را اجرا کنند تا به‌زعم خودشان، استعداد و توانایی قدرندانسته شان را به دوستان و خویشاوندان خود نشان دهند.

البته نمی‌توان همه کسانی را که در زمینه تئاتر زیرزمینی فعالیت می‌کنند به چوب بی‌اعتقادی و با برچسب‌های سیاسی و غیراخلاقی راند، بلکه گاهی باید علت گرایش جوانان و هنرمندان به چنین اجراهایی را در سازوکار پیچیده و سختگیرانه تصویب متن تا اجرا، ممیزی‌های بی‌مورد، مشکلات مالی و حمایت نکردن نهادهای ذی‌ربط و از همه مهم‌تر، سالن‌های ناکافی برای اجرا دانست.

این مساله را هم نباید فراموش کرد باز تئاتر به نسبت سایر هنرهای نمایشی، آزادی عمل بیشتری دارد و دست هنرمندان برای بیان مسائل و طرح گلایه‌ها بازتر از تلویزیون و سینماست، ولی گاهی درجه و درصد این آزادیخواهی و رهایی کمی بیشتر از حد متعارف می‌شود و حرف‌های آنها در تقابل با نگاه رسمی و باورهای مردم قرار می‌گیرد.

می توانیم امیدوار باشیم با فراهم شدن شرایط و گفتمان آن دسته از آثار جسور، خلاقانه، ساختارشکن و جذاب تئاتر زیرزمینی مادامی که در تعارضی آشکار و عنادورزانه با باورها و ارزش‌های جامعه نباشند، راهی به تئاتر صحنه‌ای و رسمی هم بیابند تا هوای تازه‌ای را وارد دنیای نمایش کنند.

اما یادمان نرود ذات تئاتر زیرزمینی دیگر از بین رفتنی نیست و در هر دوره و نظامی و هر سرزمینی همیشه عده‌ای وجود دارند که ساز مخالف می‌زنند و تاریکی زیرزمین و پستوها را به نور صحنه ترجیح می‌دهند.

علی رستگار‌ /‌ گروه فرهنگ و هنر