سایه سنگین جنگ بر سر مجلس سوم

اعتراضات پیاپی مردم در اقصی نقاط کشور بشدت از سوی حکومت و با همدستی این دو کشور سرکوب شد و دوران فترت میان دو مجلس دوم و سوم نزدیک به سه سال به طول انجامید. البته در این مدت کمیسیون عدلیه مجلس دوم به ریاست سیدحسن مدرس تشکیل جلسه می‌داد و به اتفاق مشیرالدوله و امام‌جمعه خویی توانست برخی قوانین از جمله قانون تشکیلات عدلیه، محاکم صحیه و جناحی را تدوین و تصویب کند.

در غیاب نظارت مجلس، دولت زیر بار استقراض با شرایط سنگین از دولت‌های روس و انگلیس رفت و امتیازهایی بویژه در مورد راه آهن کشور به این دولت‌ها سپرد تا این‌که بالاخره احمدشاه به سن بلوغ رسید، ناصرالملک از عرصه کنار رفت و با روی کارآمدن علاالسلطنه، بنای شکل‌گیری مجلس سوم گذاشته شد. مجلس سوم در تاریخ چهاردهم آذرماه 1293شمسی‌/‌ هفدهم محرم 1333هجری توسط احمد شاه قاجار با حضور 68 نماینده افتتاح شد و در کمتر از یک سال یعنی در بیست و یکم آبان ماه 1294 خاتمه یافت.

در این دوره با حذف شرایط نمایندگان، تغییراتی از لحاظ طبقات و مشاغل در ترکیب نمایندگان رخ داد. از جمله آن‌که تعداد ملاکان و روحانیون در مجلس سوم افزایش یافت، اما از شمار بازرگانان و صاحبان مشاغل آزاد کاسته شد که این مساله به یک درجه‌ای شدن انتخابات معروف شد.1 در اولین جلسه مجلس شورای ملی آقای موتمن‌الملک2 با اکثریت 52 رای به ریاست موقت مجلس رسید.3 ایران در این دوره درگیر جنگ جهانی اول بود و با وجود اعلام بی‌طرفی از سوی احمد شاه قاجار، احزاب سیاسی، آزادیخواهان و دولت‌های خارجی هیچ یک از این سیاست تمکین نکردند. جنگ جهانی اول باعث شد که انگلیس و روسیه از شدت اقدامات خود در ایران بکاهند که در نتیجه حزب دموکرات قدرت یافت. به طوری که برای نخستین بار پس از مشروطیت، هدایت مجلس به دست این حزب افتاد. با گشایش مجلس سوم که اکثریت آن را دموکرات‌ها در اختیار داشتند، ممکن بود با استیضاح و رأی عدم تمایل به دولت، آن را ساقط کنند که این در حقیقت به منزله جلوگیری از اقدامات دولت‌های خارجی بود که در تشکیل کابینه اعمال نفوذ می‌کردند، به همین دلیل روسیه و انگلیس هر دو از گشایش مجلس ناخرسند بودند.

از سوی دیگر فعالیت برخی از سران حزب دموکرات مانند تقی‌زاده و آلمانی‌ها در ایران و انتقال مجلس سوم، نهضتی را برای تشکیل یک جبهه متحد علیه متفقین، خاصه روسیه تزاری پدید آورد. در نتیجه نیروهای روسیه، قزوین را تصرف کردند و در صدد تدارک مقدمات تصرف پایتخت برآمدند و اندکی بعد به سوی تهران حرکت کردند. به همین دلیل عده‌ای از نمایندگان مجلس به دستور مستوفی‌الممالک به قم مهاجرت کردند و در آنجا کمیته دفاع ملی را تشکیل دادند. متعاقبا رئیس مجلس طی تلگرافی به نمایندگان مجلس خواستار عزیمت آنها به تهران شد، اما روز سه‌شنبه پانزدهم محرم 1334‌/‌ یکم آذر1294 که صورت تلگراف برای نمایندگان مهاجر قرائت شد، بعضی از آنها بازگشتند و برخی که احتمال می‌دادند از طرف نیروهای روسیه برای آنها مخاطراتی باشد، برنگشتند. یک هفته از این موضوع گذشت، در حالی که تهران حالت و شکل دیگری به خود گرفته بود، مجلس منفصل شد و جراید ملی به غیر از رعد و عصر جدید توقیف یا تعطیل شدند.

نمایندگانی که به قم رفته بودند، پس از این که مطلع شدند شاه و نخست‌وزیر به آنها ملحق نخواهند شد با وساطت پرنس رویس با دموکرات‌ها ائتلاف کردند و در کمیته‌ای که از این پس تشکیل شد، سلیمان‌میرزا از حزب دموکرات، محمدصادق طباطبایی از اعتدالیون، سیدحسن مدرس از هیات علمیه و غلامعلی‌خان نظام‌السلطان از جناح بی‌طرف شرکت کردند. این کمیته تصمیم گرفت که باوجود دعوت دولت از آنها برای بازگشت به تهران، بازنگردند. بنابراین پس از آن‌که عده‌ای از وکلای مجلس تهران را ترک کردند، مجلس از اکثریت افتاد، ولی جلسات آن تا اواسط آذرماه 1294 بدون این‌که رسمیت داشته باشد، تشکیل می‌شد و با وجود دو نوبت پیگیری درباره بازگشت نمایندگان به تهران، آنها بازنگشتند.4

پی‌نوشت:

1ـ روزنامه اعتماد ملی، شماره 254، 23 آذر 1385، صفحه هشتم (سیاست)، مقاله مجلس سوم شورای ملی، بازیابی 26 بهمن 1389

2. مجلس سوم شورای ملی جمعا 79 جلسه تشکیل داد

3. مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره 3، جلسه اول، صورت مجلس روز یکشنبه 17 شهر محرم‌الحرام 1333

4. باقری ده‌آبادی، علیرضا، مطبوعات ارگان در ایران از مشروطه تا انحلال مجلس سوم، انتشارات همشهری، صص329-328

یونس صادقی / کارشناس ارشد تاریخ