کشت ‌خشخاش ‌در ‌ایران ‌و ‌پیامدهای ‌آن

از آنجا که تریاک ایران دارای مرفین زیادی بود و انگلیسی‌ها آن را به قیمت خوب می‏خریدند سال 1267 هـ. ق کشت خشخاش در نقاط مختلف کشور گسترش یافت و تریاک‏ به صورت یکی از محصولات صادراتی در‌آمد. در نتیجه در اطراف تهران نیز کشت خشخاش آغاز شد. کشاورزان خراسان نیز به این امید بسیاری از درخت‌ها را بریدند و به‏جای آن به کشت خشخاش پرداختند. دولت در آغاز امر از کشت‏ خشخاش جلوگیری می‌کرد، زیرا نگران بود که موجب کاهش زمین‌های غله‌خیز ‏شود و این موضوع نیز خطر گرانی نان و امکان بروز شورش علیه حاکم محلی یا هر قدرت دیگری را فراهم ‏کند. پس از سال 1282، کشت خشخاش افزایش بیشتری یافت و کم‏کم تجارت تریاک‏ رو به فزونی نهاد، زیرا ‌ ابریشم ایران دچار بیماری «پِبرین» شد و بخش عمده‌ای از محصول آن از بین رفت. در نتیجه کشاورزان به کشت خشخاش روی آوردند. رفته‏رفته کشت خشخاش جای گندم را نیز گرفت و سرانجام سال‌های 1288- 1287 قحطی شدیدی پیش آمد و هزاران نفر جان خود را از دست دادند. رکود صنایع پارچه بافی، از جمله مخمل کاشان و شال کرمان و ابریشم گیلان نیز در گسترش کشت خشخاش موثر بود، به‌گونه‌ای که تاجران ایرانی در هنگ‌کنگ و شانگهای چین دفاتر خریدوفروش تریاک داشتند. سال 1297، کشت خشخاش افزایش بسیار یافت چنانکه میزان تریاک به دست آمده در سال 1302 به 400هزار‌من رسید که سه پنجم آن به هند، چین، سنگاپور، عثمانی، اروپا و آفریقا صادر می‌شد، اما دوپنجم آن در داخل کشور به مصرف می‌رسید و موجب افزایش شمار معتادان بود.

پس از پیروزی انقلاب مشروطه، سران مشروطه به مبارزه با مصرف تریاک پرداختند، هرچند کارشان ادامه نیافت. سال 1329 قانون تحدید تریاک در 6 ماده از تصویب مجلس شورای ملی گذشت و بنا بر این قانون مقرر شد از هر مثقال تریاک‏ مالیده، 300 دینار مالیات دریافت شود و برای جلوگیری از مصرف شیره سوخته تریاک‏، معتادان مکلف بودند سوخته تریاک‏ را به ماموران تسلیم و برای هر مثقال سوخته 9 شاهی بگیرند. ماموران دولتی موظف بودند سوخته‏های جمع شده را از بین ببرند و با وضع مالیات تصاعدی بر تریاک‏ موجباتی فراهم کنند که مصرف تریاک‏ به‌کلی منتفی شود یا‏ جز آنچه به‌عنوان دارو لازم است، ممنوع شود. گرچه این قانون از تبدیل سوخته‌ تریاک به شیره و مصرف آن جلوگیری می‌کرد، اما در عین حال مشوق مصرف تریاک بود.

به علاوه اداره تحدید نیز که وابسته به وزارت مالیه بود به‌منظور محدود کردن عرضه تریاک‏ تاسیس شد. طبق قانون تجارت آن زمان تولیدکنندگان ‌‏باید تریاک‏های خود را به انبارهای دولتی تحویل می‌دادند و پس از انجام عمل تریاک‏مالی، الصاق باندرول و تعیین قیمت، تحت نظر بازرسان دولت، به حمل‏ونقل و بالاخره فروش آن اقدام می‌کردند. اداره تحدید در هر شهر، انبار و کارخانه‏ای برای تریاک‏مالی و الصاق باندرول داشت که تحت نظر اداره مالیه محل بود.

بیست و ششم تیر 1307 ش قانونی به تصویب مجلس رسید که بر پایه‌ آن معامله و کشت خشخاش به‌طور کامل به عهده دولت قرار گرفت. دولت درصدد بود برای تقویت بنیه‌ مالی خود، آن را از انحصار تاجران داخلی درآورد. به موجب این قانون، معاملات، نگهداری، انبار کردن، حمل‌ونقل، مصرف داخلی و صدور تریاک به انحصار دولت درآمد. مدتی بعد در خراسان و جنوب جنبش‌هایی شکل گرفت که خواهان لغو انحصار تریاک به وسیله دولت بود، چون ماموران دولت محصول خشخاش را به بهای کم برآورد می‏کردند و این‌گونه به دهقانان ستم روا می‏داشتند. سرانجام پس از شش ماه، این جنبش‌ها سرکوب و بیش از 150 نفر از دهقانان شرکت‏کننده تیرباران و صدها نفر دیگر نیز به زندان و تبعید به نقاط دورافتاده محکوم شدند.

پس از شهریور 1320، انحصار و مراقبت محدود گذشته از میان رفت و در سال‌های جنگ جهانی دوم و پس از آن، قاچاق مواد افیونی و اعتیاد آن رواج بیشتری پیدا کرد، تا سرانجام درنتیجه اقدامات سازمان ملل متحد و تشکیل انجمن مبارزه با الکل و تریاک و عوامل دیگر، دوره‌ جدیدی برای مبارزه با اعتیاد مواد افیونی آغاز شد و سال 1334 «قانون منع کشت خشخاش و استعمال تریاک‏» از تصویب مجلس گذشت و به موجب آن کشت خشخاش، تهیه و ورود مواد افیونی، تریاک‏ و شیره و سایر مواد و مشتقات آن و استفاده از اماکن عمومی برای مصرف این مواد و ساختن و وارد کردن آلات و ادوات آن در سراسر کشور ممنوع شد. دولت با وجود کم شدن عوارض و مالیات‌ها و زیان ناشی از آن در اجرای این قانون کوشش ورزید، اما به علت وسعت کشور، پراکندگی جمعیت، کمبود بازرسان متعهد، دوام کشت‌سنتی و ادامه‌ کشت خشخاش در کشورهای همسایه‌ (ترکیه، افغانستان و پاکستان) قاچاق مواد مخدر به ایران به تجارتی سودمند تبدیل شد و این کوشش‌ها به سرانجام نرسید. در نتیجه سال 1348 به علت مسائل و مشکلات یاد‌شده، دولت قانون منع کشت خشخاش را لغو کرد و به جای آن «قانون کشت محدود خشخاش» را آورد و به بیماران و پیران معتاد که در آزمایش‌های پزشکی اعتیاد آنان به ثبوت رسیده بود، کوپن و اجازه استفاده از تریاک داده شد، اما سرانجام در پی پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 و سقوط حکومت پهلوی به موجب قانونی که سال 1359 وضع شد، هرگونه تولید، نگهداری، حمل‌ونقل، دادوستد و مصرف مواد مخدر ممنوع و از آن پس، جامعه ایرانی با پدیده قاچاق تریاک روبه‌رو شد.

امین تریان / کارشناس تاریخ