ناظران خلوت همایونی

هرچند مقاماتی بودند که به اجرای وظیفه در دربار شاه می‌پرداختند، اما تأسیس این منصب به صورت یک تشکیلات مدون از ابتکارات قاجارهاست. وزارت دربار گاهی در بیوتات سلطنتی ادغام می‌شد و به صورت یکی از زیرمجموعه‌های این دیوان درمی‌آمد، اما در دوره ناصری تشکیلاتی مستقل با وظایفی مشخص پیدا کرد. در دوره ناصری در سال 1283 هجری قمری در کنار منصب صدارت عظمی، وزارتخانه‌ای به نام وزارت دربار تشکیل شد که در آغاز این وزارتخانه در اختیار محمدناصر خان ظهیرالدوله قرارداشت و سپس در سال 1292 هجری قمری در دوره میرزا حسین خان سپهسالار نام این وزارتخانه به وزارت دربار اعظم تغییر نام یافت ـ که امروزه به دولت تعبیر می‌شود ـ و دیگر وزارت دربار اعظم تنها به ریاست خلوت شاه منحصر نبود و این لقب به یکی از رجال درجه اول اعطا می‌شد. اهمیت این وزارتخانه در کنار منصب صدراعظمی موجب شد این مقام جزو یکی از ارکان مهم سلطنت به شمار آید. این منصب در دوره ناصرالدین شاه به نام ایشیک آغاسی نیز معروف بود. ازجمله کسانی که این سمت را از دوره ناصری تا آغاز دوره پهلوی عهده‌دار بودند، می‌توان به افرادی چون ناصرخان ظهیرالدوله، محمدرحیم خان علاءالدوله، ابراهیم خان و علی‌اصغر خان امین‌السلطان، غلامحسین کاشی غفاری (امین خلوت سابق)، حکیم‌الملک، وزیر افخم، موثق‌الدوله، حسن مشار (مشارالملک)، فرخ خان امین‌الملک، امیربهادر و مستوفی‌الممالک اشاره کرد.

نمونه‌ای از تشکیلات وزارت دربار اعظم در دوره ناصرالدین شاه سال 1300 هجری قمری به این شرح است.

وزیر دربار اعظم و خزانه و گمرک. این وزارت شامل قسمت‌هایی به شرح زیر بوده است:

الف) وزیر دربار اعظم شامل

1) خلوت همایون 2) صندوقخانه و رختدارخانه 3) اطبای ویژه 4) فراشخانه خلوت همایونی 5) قهوه‌خانه مبارکه 6) تفنگداران ویژه 7) خواجه‌سرایان 8) اطاق موزه

ب) اداره دارالنظاره و اداره مهر همایونی

ج) مجموعه‌ای از ادارات شامل 1) اداره خزانه 2) اداره آبدارخانه و سقاخانه 3) اداره صرف جیب مبارک 4)‌ اداره ضرابخانه 5) اداره چراغ گاز و الکتریسیته 6) اداره گمرک‌خانه 7) اداره غلات 8) اداره حکومت و تولیت زاویه مقدسه حضرت عبدالعظیم(ع) 9)اداره شترخانه و قاطرخانه 10) اداره سواره دیوانی 11) اداره قراسورانی 12) اداره ایلات 13) اداره بناخانه و فخارخانه 14) اداره راه‌های شوسه

د) ایشیک‌خانه شامل ایشیک آغاسی باشی و (نائبان و یساولان)

ه) کشیک‌خانه شامل کشیکچی‌باشی و غلام پیشخدمتان یوزباشیان

و) فراموشخانه و سرایدار و نسقچی‌خانه

ناصرالدین شاه با وجود وزارتخانه‌ای به نام وزارت مالیه، گمرک یعنی مهم‌ترین منبع درآمد ثابت دولت را ضمیمه وزارت دربار اعظم کرد. در تشکیلات وزارت دربار اعظم در دوره ناصری نوع مشاغل و مناصب و عناوین مربوط به آنها تقریبا همان است که در دوره حکومت صفویه معمول بوده و اصطلاحات ترکی که در این سازمان به کار رفته تقریبا همان اصطلاحاتی است که از ایلخانان به صفویه و از آنها به قاجار منتقل شده است. اهمیت وزارت دربار اعظم در دوره ناصری به حدی رسید که در زمان تقسیم کارهای کشور میان شش وزارتخانه برای جلوگیری از تمرکز قدرت و اختیارات در دست یک نفر به منظور سلب هر گونه قدرت از صدراعظم، شاه به وزیران امر کرد که شخصا از وی دستور بگیرند و اوامر او را اجرا کنند. وی همچنین وزارت دربار را توسعه داد و آن سازمان را به طور مستقیم و بلاواسطه زیر نظر خود قرار‌داد و آن را تقویت کرد به گونه‌ای که قدرت وزیر دربار، صدراعظم را تحت‌الشعاع نفوذ خویش قرار داد.

منصب وزارت دربار در دوره رضاخان تا زمان حضور تیمورتاش در این سمت جزو ارکان اصلی حکومت بود، اما پس از مغضوبیت و کنار گذاشته شدن وی در سوم دی 1311، این سمت منحل شد و تا سال 1318 این روند ادامه داشت، اما پس از این تاریخ بار دیگر وزارت دربار جایگاه خود را در مناصب حکومتی به دست آورد و تا پایان دوره پهلوی جزو مناصب مهم کشور به شمار می‌آمد. از جمله افرادی که این سمت را در دوره پهلوی عهده‌دار بودند می‌توان به افراد ذیل اشاره کرد: عبدالحسین تیمورتاش، محمود جم، محمدعلی فرزین، محمدعلی فروغی، عبدالحسین هژیر، ابراهیم حکیمی، حسین علا، منوچهر اقبال، حسین علا، حسین‌قدس نخعی، اسدالله علم، امیرعباس هویدا و علی‌قلی اردلان.

فاطمه امیری پری