گورها فقط در آفریقا نیستند

گورخر آفریقایی شاید یکی از شناخته‌شده‌ترین حیوانات حتی برای مردم سرزمین ما باشد، در حالی که آنچه در ایران تحت عنوان گور، گوراسب یا گورخر شناخته شده و زیست می‌کند، عملا با گورخر آفریقایی تفاوتی از زمین تا آسمان دارد. گور ایرانی با نام علمی (Equus‌/‌hemionus‌/‌onager) پستانداری از راسته فردسمان است که شباهت زیادی به الاغ دارد، اما از آن بزرگ‌تر است. فردسمان که در ایران تنها یک خانواده به نام اسب و الاغ (Equidae) دارند، علفخوارانی بدون شاخ با معده ساده یک قسمتی هستند. مدت‌هاست قلمرو گور ایرانی بشدت کاهش پیدا کرده و هم‌اکنون نیز این حیوان در رده در معرض خطر فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) جای دارد. به‌طور کلی پنج زیرگونه از گور (Equus‌/‌hemionus) شناخته شده است که زیرگونه (onager) به‌طور مشخص در ایران زیست می‌کند و البته به کشور عربستان سعودی هم معرفی شده است. رنگ پشت این حیوان زرد متمایل به نارنجی است و یال سیاهرنگی دارد، اما به طور مشخص بدون راه‌راه‌های گورخر آفریقایی است.

گورخرهای آفریقایی

گورخرهای آفریقایی در مجموع به سه گونه و چند زیرگونه تقسیم‌بندی می‌شوند، اما مشخصه همه آنها داشتن بدنی راه‌راه است. این گونه‌ها به ترتیب عبارتند از: گورخرهای آفریقایی دشتی با نام علمی (Equus‌/‌burchelli) که هفت زیرگونه دارند و جمعیت یکی از آنها به‌طور کامل منقرض شده است.

دوم گورخر آفریقایی گری‌وی با نام علمی (Equus‌/‌greyvi) که زیرگونه‌ای ندارد و سوم گورخر آفریقایی کوهستانی با نام علمی (Equus‌/‌zebra) که تنها دو زیرگونه دارد. از بین این سه گونه، تنها گورخر آفریقایی گری‌وی ظاهری شبیه الاغ یا خر دارد، اما دوتای دیگر مشخصا به اسب‌ها شبیه‌تر هستند. لازم به ذکر است تهدیداتی همچون شکار گورخرها برای استفاده از پوستشان و تخریب زیستگاه بشدت جمعیت آنها را آسیب‌پذیر کرده است.

نوارهای راه‌راه‌ ابهام برانگیز

نوارهای سیاه و سفیدی که روی بدن گورخرهای آفریقایی مشاهده می‌شود، تنها یکی از مشخصات بارز برای شناسایی آنها نیست. این نوارهای راه‌راه‌ها تا مدت‌ها چالشی بزرگ برای دانشمندان به‌حساب می‌آمد.

سابق بر این دانشمندان تصور می‌کردند گورخرها پوستی سفید دارند و نوارهای سیاه‌رنگ بعدا روی بدن آنها ظاهر می‌شود. اما شواهد مستدل علم رویان‌شناسی که نحوه تکامل رویان و مراحل جنینی را پس از بارورسازی تخمک‌ها مورد مطالعه قرار می‌دهد، نشان داد پس‌زمینه اصلی گورخرهای آفریقایی سیاه است و نوارهای سفید بعدها به‌واسطه فاکتورهای خاصی در بدن آنها ظاهر می‌شود. اما آیا معمای این نوارهای راه‌راه که بیش از یک قرن ذهن اغلب دانشمندان بزرگ را به خود مشغول کرده بود، حل شده؟ پیش از پاسخ به این پرسش، بهتر است به پنج فرضیه مطرح شده در این رابطه پرداخته شود.

فرضیه‌ها در کفه ترازوی علم

چنانچه اشاره شد، در مجموع پنج فرضیه در مورد علت شکل‌گیری این نوارهای راه‌راه در بدن گورخرهای آفریقایی مطرح شده که به ترتیب عبارتند از: عاملی برای دفع حشرات، عاملی برای استتار در محیط، عاملی برای گیج کردن شکارچیان، عاملی برای کاهش درجه حرارت بدن و سرانجام عاملی برای برقراری روابط اجتماعی بین اعضای یک گروه یا خانواده.

در تحقیقی که بتازگی انجام شد، دانشمندان تمام این فرضیات را در یک مدل آماری پیشرفته مورد مطالعه قرار دادند، اما نتیجه بیشتر از قبل در مرز بین سیاهی و سفیدی گم شد.

تیم‌کارو یک بیولوژیست از دانشگاه کالیفرنیاست که در این تحقیق حضور داشت. این محقق در مصاحبه‌ای که اول آوریل 2014 (دوازدهم فروردین 93) با یکی از سردبیرهای مجله نشنال‌جئوگرافی انجام داد، اعلام کرد در آزمایش‌ها، بارها تکرار شده و نتیجه به‌طور مشخص به یک عامل یعنی نقش موثر راه‌راه‌ها در دفع حشرات موذی اشاره دارد.

دانشمندان در این تحقیقات نه‌تنها از نمونه‌های زنده، بلکه از بافت‌های نگهداری شده در موزه‌ها و حتی نقشه‌های تاریخی استفاده کرده‌اند. اطلاعات از گونه‌های منقرض شده، مکان‌هایی که حشرات مضر و گزنده زیادی دارند، قلمرو شکارچیان از جمله شیرها و کفتارها، پراکنش گونه‌های درختی و دیگر فاکتورهای زیست‌محیطی از جمله عواملی بوده که در این تحقیقات چند ساله لحاظ شده است. نتایج این تحقیق چنانچه پیشتر اشاره شد، حاکی از آن است که قلمرو گونه‌های مختلف گورخرهای آفریقایی به طور مشخص با نواحی‌ای که احتمال حضور حشرات گزنده در آنها بیشتر است، کاملا همپوشانی دارد و این به آن معناست که نوارها در واقع عاملی برای دفع حشرات گزنده هستند.

گورخرهای از یاد رفته‌

کواگا با نام علمی (Equus‌/‌quagga) یکی از گورخرهای منقرض شده مشهور در جهان است. این پستاندار که سال‌ها از انقراض آن گذشته، شباهت بسیاری به اسب‌ها و گورخرهای آفریقایی امروزی داشت. رنگ بدن کواگا زرد متمایل به قهوه‌ای بود و نوارهای راه‌راه مشهور تنها در ناحیه سر، گردن و قسمت‌های جلویی بدنش دیده می‌شد.

این گونه، بومی مناطق بیابانی قاره آفریقا بود و مشخصا در دهه 1870 میلادی در طبیعت منقرض شد. آخرین کواگای اسیر سال 1883 میلادی و در باغ‌وحشی در اروپا جان داد. اما علت انقراض کواگاها چه بود؟

علت انقراض آنها تفاوت چندانی با عواملی که امروزه بسیاری از گونه‌های در معرض خطر را تهدید می‌کند، ندارد. کواگاها نیز درست همانند بسیاری از علفخواران وحشی از گونه‌های علفی تغذیه می‌کردند.

همین مساله آنها را در نظر بسیاری از ساکنان بومی و مهاجرنشینان، به رقیبی جدی برای احشام تبدیل کرد. روایت‌ها حاکی از آن است که مستعمره‌نشینان برای مبارزه با کواگاها دست به خشونت‌های زیادی زدند تا جایی که سرانجام شکارهای بی‌رحمانه و برنامه‌ریزی شده، نسل این حیوان را به طور کامل از بین برد.

گورخر آفریقایی بورچلی با نام علمی (Equus‌/‌quagga‌/‌burchelii) یکی از زیرگونه‌های گورخر آفریقایی دشتی است که جمعیت آن در بخش‌های میانی قلمرو اصلی‌اش از بین رفته و تنها در بخش‌های شمال شرقی و شمال غربی دشت‌های آفریقا می‌توان نمونه‌های بسیار معدودی از آنها را یافت.

دانشمندان در سال 1910 میلادی به این جمع‌بندی رسیدند که هیچ جمعیتی از این‌گونه در طبیعت باقی نمانده است. آخرین گورخر بورچلی نیز سال 1918 میلادی در باغ‌وحش برلین جان داد. یکی از مهم‌ترین دلایل انقراض این گونه هم شکارهای گسترده مستعمره‌نشینان ذکر شده است.

اما سال 2004 میلادی، دو دانشمند به نام‌های گرووز و بل پس از تحقیقات زیاد نشان دادند جمعیت‌هایی از این گونه، هنوز در نواحی‌ای همچون اتوشا و کوازولوناتال آفریقا وجود دارد.

انقراض؛ مسیر بی‌بازگشت

واقعیت تلخ هر انقراض این است که انقراض هر گونه جانوری یا گیاهی به معنای پایان حیات آن گونه روی کره زمین است. ثبت نادرست گورخر بورچلی به‌عنوان یک گونه منقرض شده، شاید تنها یک مورد نادر باشد که امروزه به دلیل تحقیقات و مطالعات پیشرفته، امکان تکرار آن تقریبا به صفر رسیده است.

درست است که بسیاری از دانشمندان علاقه‌مند به بازگرداندن مجدد برخی از گونه‌های منقرض شده به طبیعت هستند، اما واقعیت این است که چالش‌های علمی و مهم‌تر از همه اخلاقی زیادی بر سر راه این مساله وجود دارد. تنها واقعیت غیرقابل انکار این است که هر یک از گونه‌های مختلف اعم از جانوری یا گیاهی، قطعا حلقه بسیار مهمی از حیات به‌حساب می‌آیند و فقدان هر یک از این زنجیره‌ها بی‌تردید بر حیات دیگر موجودات از جمله ما انسان‌ها نیز تاثیرگذار است.

فرناز حیدری
کارشناس ارشد مهندسی محیط‌زیست

منابع: IUCN، National Geographic، RedOrbit و The complete Fauna of Iran