شب​نامه‌ها از کجا آمد؟

در ایران سابقه شب​نامه‌نویسی به دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار برمی‌گردد، آن دوره با نام پیام‌های پنهان‌نوشته معروف و وسیله‌ای بود برای این که علاوه بر تاثیرگذاری بر افکار عمومی، خشم و اعتراض خود را از سیاست‌های حکومت به گوش مقامات کشوری و عامه مردم برسانند. این پیام‌ها ابتدا همچون احکام و دستورات دولتی به در و دیوار چسبانده می‌شد و آنها را اعلان می‌نامیدند ولی پس از 1272 که علیقلی‌خان تبریزی به نوشته‌های خود با این مضامین شب​نامه اطلاق کرد، انواع و اقسام نشریات چند سطری یا چند صفحه‌ای اعم از اعلان، اعلامیه، اطلاعیه، تهدیدنامه و هجویه به واسطه چاپ ژلاتینی یا حتی چاپ حروفی و به دلیل عدم شناسایی نویسنده و توزیع‌کننده مشخص، شب​نامه خوانده شد.

شب ​نامه‌ها دارای شکل ظاهری و محتوای یکسان نبودند. برخی از آنها مصور یا دارای خط حاشیه و برخی نیز دارای شماره بودند. می‌توان گفت شب نامه تنها نوشته‌ای پنهانی بود و برای آگاهی دادن منتشر می‌شد. این نکته را باید یادآور شویم برخی از این شب نامه‌ها پس از تکثیر توزیع نمی‌شد و حتی گاهی آنچنان شخصی و خصوصی بود که نشر آن هیچ نفع عامه‌ای در برنداشت. البته عکس این قضیه نیز وجود داشت. در شهرهای تبریز، اصفهان و رشت اعلامیه‌ها و روزنامه‌های مشروطه خواهان علیه رژیم خودکامه وقت علنا به چاپ می‌رسید و در پایتخت به صورت پنهانی توزیع می‌شد. برخی نمونه‌های شب نامه‌نویسی عبارتند از؛

اعلان: متن کوتاهی که برای آگاهی دادن از انجام کاری در گذشته یا آینده تهیه و پراکنده می‌شد و قبل از رواج واژه « شب​نامه»، هرگونه نامه مخفیانه را که به آگاهی عموم می‌رسید «اعلان» می‌نامیدند، « اعلان ملتی» و «اعلان کمیته ستاریه» از این دست است.

اعلامیه: با این که به هیچ‌یک از شب​نامه‌های این دوران اعلامیه اطلاق نشده ولی اکثرا دارای ویژگی اعلامیه بودند زیرا به امضای گروه یا قشر خاصی یا بدون امضا یا با اسم مستعار منتشر می‌شد و محتوای آنها نشان دهنده این موضوع بود که تعلق به گروه و طبقه خاصی دارد. از جمله این اعلامیه‌ها می‌توان به « انتباه نامه اجتماعیون – عامیون ایران»، «اعلان ملت به بریگاد قزاق»، «آخرین اتمام حجت ایران به اهل نظام» یا روزنامه‌هایی که دارای نام و شماره مشخص بودند، از قبیل«شکوفه عصر»، «صبحنامه دعوه‌الاسلام»، یا «اتفاق‌الحق» اشاره کرد.

نامه سرگشاده:نوشته‌ای خطابی است که به فرد یا افراد مخالف نوشته می‌شود. از جمله «لایحه انجمن مخفی» که زمان تصدی صدارت عظمایی عین‌الدوله به منظور یادآوری نابسامانی‌ها و کمبودها خطاب به وی نوشته شد. شب​نامه‌نویسی تعلق به دسته یا گروه خاصی نداشت و علیقلی خان تبریزی، حاجی سیاح، حکیم قائنی، میرزا رضای کرمانی، محمدرضا شیرازی، سید ضیاءالدین طباطبایی و حتی دختری از خانواده ثقه‌الاسلام از جمله شب​نامه‌نویسان بودند. مساله دیگر درباره شب​نامه‌نویسی توزیع آن بود که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و از راه‌های مختلفی پراکنده می‌شد. طبق شواهد تاریخی معمول‌ترین روش، آویختن و چسبانیدن بر در و دیوار بوده یا با انداختن در معابر و اماکن عمومی و خانه‌های مردم آنها را منتشر می‌کردند یا این که افراد پس از مطالعه بین یکدیگر دست به دست می‌گرداندند. گاهی نیز در روزنامه‌های بیرون از محل توزیع می‌شد، مثلا «اعلان فداییان اسلام» چاپ تهران در روزنامه ناقور اصفهان و «لایحه انجمن مخفی» در مظفری بوشهر و حبل‌المتین کلکته به طبع رسید.

شب ​نامه‌ها تاثیرات منفی و مثبت فراوانی داشتند ولی در این بین برخی معتقدند شب​نامه‌ها در روشن کردن افکار مردم نسبت به اصول و فلسفه نوین موثر بود و با کمترین هزینه، بیشترین بهره و ثمر را در تزلزل ارکان استبداد ایجاد کرد و محرک انقلاب مشروطه بود اما مشکلات و مضرات بسیاری نیز در پی داشت تا جایی که شبنامه‌ها به جای روشنگری، سراسر تهمت، دشنام و عبارات قبیحه و لحن آن هر روز زشت‌تر و تندتر شد. انجمن ایالتی آذربایجان در یکی از نخستین ارگان‌هایش بصراحت اعلام کرد «اعلانی که شبانه و خفیتا نشر می‌کنند، از طرف مفسدین است و انجمن ابدا از آن جور نشریات اطلاع ندارد.»

و این فتنه‌انگیزی نابخردان ادامه پیدا کرد. آخرالامر وکلای دوره دوم مجلس شورای ملی طی لایحه «هواخواهان دموکراسی و مشروطه» خواستار ممانعت فعالیت شب نامه‌نویسان شدند. سرانجام محرم 1326 در ماده 17 قانون مطبوعات طبع و نشر اعلانی ـ که شامل قبایح و فضایح و داعی به فساد و اختلال امور عامه باشد ـ مطبعه و متصدی هر دو را محکوم و مستوجب کیفر دانست و پس از دستگیری خدمتکار سیدعلی آقا یزدی به جرم نصب اعلان کذب در رابطه با تحریک میرزا رضا کرمانی توسط بهاییان برای ترور ناصرالدین شاه و دادگاهی شدن نوکر و ارباب، تب و اعتبار شب​نامه‌نویسی کاسته شد.

منابع:

1ـ ‌پروین، ناصرالدین. تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان. جلد دوم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی تهران، 1379، چاپ اول. (384-377).

2ـ حکیمی، محمود. با پیشگامان آزادی (حاج میرزا حسن رشدیه ). شرکت انتشارات قلم: تهران، 1387، چاپ دوم. (86 ـ 84).

اکرم شفیع‌پور/ جام جم