تحویل سال از منظر نجوم

نمی‌دانم شما هم این سوال را پرسیده‌اید یا نه و اگر پرسیده‌اید چه جوابی شنیده‌اید، اما این سوال معجزه‌آسایی است. این پرسشی ساده نیست که با یک جواب ساده داستانش تمام شود. سوالی است که وقتی مطرح می‌شود، کلیدی در قفل دری می‌چرخد و شاید آن کودک را برای نخستین بار به سفری در طول تاریخ چند هزار ساله ببرد.

طرح این پرسش ساده و تلاش برای پاسخ دادن به آن، ما را به سفری در اعماق تاریخ می‌برد؛ جایی که با خویشتن خویش در طول تاریخ مواجه می‌شویم.

به روزگارانی کهن می‌رسیم که این سرزمین میزبان گسترده‌ترین امپراتوری شناخته شده در تاریخ سیاره ما بود دوران اوج‌ها که این سرزمین مهد دانش و خردورزی بود، روزهای تاریک کتاب سوزان که مردم مخفیانه شب یلدا را بیدار می‌نشستند تا با دیدن سپیده سحر به یاد آورند پایان تاریک‌ترین شب‌های سیاه نیز روشنی است و روزهایی که خردمندان ما بنیان تقویمی دقیق را بنیاد نهادند و قرن‌ها آن را اصلاح کردند تا به امروز دقیق‌ترین تقویم رایج در جهان باشد. اینها رویدادهایی است که در این سفر تاریخی گنجانده شده است. این سفری است که در آن با داستان ستاره‌شناسان، ریاضیدانان، حکیمان، شاعران و فلاسفه این سرزمین آشنا می‌شویم و به زیر آسمان پرستاره‌ای قدم می‌نهیم که هنوز به همان سان بر ما می‌تابد. سفری است که در آن گذشته را می‌بینیم و چشم‌انداز آینده را. مگر نه این که نوروز یکی از کهن‌ترین رویدادهای فرهنگی جان به در برده از کوران حوادث تاریخ است که به عنوان حلقه اتصال ما، ساکنان اقلیم فرهنگی ایران را به هم وصل می‌کند.نوروز مبدا تقویم ایرانیان است. سالی که براساس یک دور گردش زمین به دور خورشید تعریف می‌شود. در این نوع تقویم، مبدا مشخصی برای آغاز سال در نظر گرفته می‌شود و از آن مبدا مدت زمانی که لازم است یک بار زمین مدار خود را به دور خورشید طی کند، اندازه می‌گیرند تا به سال بعدی برسند. البته از آنجا که این عدد معادل ضریبی از تعداد شبانه‌روز‌های قراردادی و 24 ساعته نیست، به همین دلیل باید سیستم‌هایی نظیر کبیسه‌گیری به آن افزوده شود تا این اختلاف زمانی حل شود.البته این نوع تقویم تنها تقویمی نبوده که در طول تاریخ رایج شده است، از میان سه تقویم رایجی که با آنها سر و کار داریم، تقویم‌های میلادی و هجری خورشیدی براساس این مبنا طراحی شده و تقویم هجری قمری تابع اصول دیگری است. در تقویم هجری قمری به جای آن که مبنای شمارش یک سال ـ مدت زمان گردش زمین به دور خورشید ـ باشد، یک سال معادل 12 چرخه کامل ماه تعریف می‌شود. طبیعی است که این مدت با طول سال شمسی تفاوت دارد و به همین دلیل است ماه‌های تقویم قمری هر سال در یک زمان تکرار نمی شود و در فصول مختلف ممکن است اتفاق بیفتد.

در طول تاریخ تقویم‌های دیگری نیز رایج شده‌اند. یکی از نمونه‌های پیچیده آن تقویمی است که اصطلاحا شمسی ـ قمری خوانده می‌شود و مشخصه‌هایی از دو تقویم خورشیدی و قمری را در خود دارد.

اما درباره تقویم‌های خورشیدی دو موضوع اهمیت بالایی دارد؛ یکی از آنها سیستمی است که طول سال را با زمان واقعی گردش زمین به دور خورشید هماهنگ نگاه می‌دارد و این همان چیزی است که موجب شده تقویم خورشیدی فعلی ما از نظر دقت از تقویم رایج میلادی دقیق‌تر باشد.

دومین نکته مهم در تقویم خورشیدی، مبدا آغاز سال است؛ یعنی این که چه زمانی را باید برای شروع یک سال خورشیدی در نظر گرفت. هر لحظه و هر نقطه‌ای از سال را شما می‌توانید به عنوان مبدا انتخاب کنید و عملا بسیاری از ما این کار را هم انجام می‌دهیم.

تقویم میلادی نیمه شب آخرین روز دسامبر را مبدا تقویم خود قرار داده است. جشن‌های سال نوی میلادی در سراسر جهان در نیمه‌شب برگزار می‌شود. این انتخابی طبیعی است و به اندازه هر انتخاب دیگر قابل قبول است. اما در چنین انتخاب‌هایی مفهوم زمان و سال رسمی به طور چشمگیری محلی می‌شود. دقت کنید وقتی جنوب شرق آسیا آخرین ساعات اولین روز سال نوی میلادی را سپری می‌کند، در جزایر غربی آمریکا هنوز سال قدیمی جریان دارد.

نوروز، جشن آغاز بهار است. این زمان از نظر نجومی لحظه مشخصی است. در ذهن خود سیاره زمین را در نظر بگیرید و دورتر از سطح آن کره‌ای هم مرکز اما با قطری بسیار بزرگ‌تر را تصور کنید که همه ستارگان و اجرام آسمانی روی آن قرار دارند. این کره را کره سماوی می‌نامند و برای ما که روی زمین ایستاده‌ایم جهان این گونه دیده می‌شود. روی این کره سماوی است که خورشید به طور ظاهری، در طول یک سال یک دور به دور زمین می‌گردد. اگر این مسیر را به شکل خطی روی کره سماوی رسم کنید همان خط معروف دایره‌البروج رسم می‌شود. خط مهم و البته فرضی دیگری نیز روی این کره وجود دارد. این خط استوا نامیده می‌شود و معادل استوای زمین، اما روی این کره سماوی است.

این دو دایره آسمانی زاویه‌ای معادل 23.5 درجه‌ای با هم دارند و در نتیجه در دو نقطه با هم تقاطع دارند. به عبارت دیگر خورشید در طول یک سال دو بار در محل تقاطع با استوای سماوی قرار می‌گیرد؛ نقاطی که به اعتدالین معروف است. خورشید زمانی که روی هر یک از این نقاط یا اصطلاحا گره‌ها قرار بگیرد، طول شبانه‌روز روی زمین برابر می‌شود. در نیمکره شمالی وقتی خورشید روی نقطه‌ای که به اول حمل یا اعتدال بهاری یا گره‌صعودی معروف است قرار می‌گیرد، از فردای آن کم‌کم از استوای سماوی ارتفاع می‌گیرد، در نتیجه طول روزها بیشتر شده و بهار آغاز می‌شود. این نقطه تقاطع همان جایی است که وقتی خورشید به آن می‌رسد، آن را نوروز می‌نامیم.

لحظه تحویل سال ما دقیقا زمان این رویداد است و برای همین هم لحظه تحویل سال ایرانی در سراسر جهان یک لحظه است. ما در یک لحظه زمستان را پشت سر گذاشته و قدم در بهار می‌گذاریم و به استقبال سبزی جان و جهان می‌رویم.

بار دیگر نوروز فرا می‌رسد. نوروزی که برای ما ایرانیان یکی از مهم‌ترین نقاط وصل فرهنگی به شمار می‌رود. رویدادی که نه‌ فقط مبنای تقویم خورشیدی دقیق ما ایرانیان است که همزمان و همراه با چرخه طبیعی است که در جهان اطراف ما جریان دارد.

پوریا ناظمی

ویژه‌نامه نوروزی جام جم