عروسک‌ها چگونه جان می‌گیرند؟

هم حرفه، هم هنر

فاطمه سوزنگر که عروسک‌گردانی در برنامه‌های تلویزیونی بسیاری مانند ریحانه و شاخ طلا، شادونه و پرندگان زبل، گل‌های زندگی و کلبه جنگلی و نمایش‌هایی چون آواز خیابان، گل سیب و شورش در مرغدانی را در کارنامه خود دارد، توانسته جوایز زیادی چون جایزه اول عروسک‌گردانی آبی در دهمین جشنواره تئاتر دفاع مقدس و جایزه ویژه هیات داوران بیست‌وششمین جشنواره فیلم کودک و نوجوان اصفهان را برای طراحی و ساخت فیلم گورداله و عمه غولی (به کارگردانی نادره ترکمانی و برنده پروانه زرین جشنواره) دریافت کند.

او می‌گوید: عروسک یک شیء بی‌جان و وسیله‌ای است برای بیان پیام داستان تا احساسات نهفته در یک روایت را از طریق عروسک‌گردان و عروسک به تماشاچی منتقل کند. عروسک می‌تواند یک اسباب‌بازی به شکل خرس باشد یا حتی یک فنجان. تماشاگر (که در اینجا بیشتر کودک مد نظر ماست) در عالم تخیل با هر چیزی ارتباط برقرار می‌کند. عروسک‌گردانی یعنی جان‌ بخشیدن به عروسک که هم حرفه است و هم هنر. عروسک‌گردان با مهارت خاص خود باید یک حس یا مفهوم را به عروسک خود و تماشاگر منتقل کند.

وقتی از این هنرمند می‌پرسم عروسک‌ها به چه شیوه‌هایی گردانده می‌شوند، می‌گوید: برای پاسخ به این سوال ابتدا باید انواع عروسک را بشناسیم. عروسک ماریونت، عروسکی نخی است که خاستگاه آن را ایتالیا می‌دانند. به هر عروسک هفده نخ وصل است. این عروسک در گذشته بیشتر از چوب ساخته می‌شد، اما اکنون از تلفیق چوب و سرامیک ساخته می‌شود و در تئاتر بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد تا تلویزیون.

سوزنگر در ادامه به عروسک‌های دستکشی، ماپت، تن‌پوش و میله‌ای اشاره می‌کند. به گفته او، عروسک دستکشی از جنس اسفنج یا پارچه ساخته می‌شود و خیلی بزرگ نیست. عروسک ماپت نیز از همین جنس است، اما فکش حرکت می‌کند، دهان گشادی دارد و در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود. ماپت‌ها در برنامه‌های تلویزیونی کاربرد زیادی دارند، اما عروسک تن‌پوش از جنس اسفنج و پارچه‌های پولیش ساخته می‌شود. برخی آنها فقط به شکل یک سر است که روی سر بازیگر قرار می‌گیرد یا به اندازه بدن یک انسان است. عروسک میله‌ای هم از پارچه و اسفنج ساخته می‌شود و میله‌ای داخل آن قرار می‌گیرد که عروسک روی آن سوار است و می‌تواند سرش را تکان دهد یا فک بزند. نمونه معروف آن عروسک‌های افسانه سه برادر است. این نوع عروسک می‌تواند روی پایه‌ای قرار گیرد.

او در ادامه می‌گوید: اما شیوه‌های عروسک‌گردانی با توجه به نوع عروسک و برنامه‌‌ای که عروسک برای آن تولید می‌شود، متفاوت است. در شیوه رومیزی، عروسک تمام‌قد روی میزی قرار می‌گیرد و تمام بدنش دیده می‌شود، معمولا باتوم‌های کوچکی به آن وصل است که عروسک با کمک آنها به حرکت درمی‌آید. در شیوه بون راکو، عروسک‌های میله‌ای یا فک زن توسط افرادی که برای جلب توجه نکردن تماشاچی سر تا پا لباس مشکی می‌پوشند، گردانده می‌شوند. در شیوه سیاه، عروسک‌گردان نباید دیده شود، لذا نورپردازی به گونه‌ای است که نور روی سر عروسک متمرکز می‌شود و یک تونل نوری برای اجرا ساخته می‌شود. در شیوه سایه، پرده سایه وجود دارد و عروسک‌ها پشت پرده‌ای که شبیه بوم نقاشی ساده و سفید است، قرار می‌گیرند و نور، هم از بالا و هم از پشت پرده تابیده می‌شود. عروسک‌های این روش دوبعدی هستند. به پرده چسبانده می‌شوند و تماشاچی سایه آنها را می‌بیند. این شیوه در تئاتر سنتی هندوستان و چین رواج زیادی دارد. در گذشته این عروسک‌ها از جنس پوست ساخته می‌شدند و اکنون از جنس طلق هستند، اما در شیوه تئاتر کاغذی که امروزه به آن تئاتر آپارتمانی می‌گویند، عروسک‌ها دوبعدی هستند و میله‌های کوچکی به آنها متصل است و داخل یک جعبه قرار می‌گیرند. در این شیوه، عروسک‌گردان عروسک‌ها را جلو و عقب می‌راند و به جای شخصیت‌ها صحبت می‌کند و تماشاچی او را می‌بیند. در شیوه تن‌پوش هم همان‌طور که از نامش پیداست، افراد کوتاه قامت یا کودکان داخل عروسک می‌روند و عروسک‌گردانی می‌کنند. البته در کشورهای پیشرفته عروسک‌هایی ساخته شده که داخلشان موتورهای هوشمند قرار دارد که توسط عروسک گردان با دستگاه کنترل از راه دور کنترل می‌شود. عروسک‌ها می‌توانند راه بروند، بدوند و حتی پلک بزنند.

عروسک، شخصیت دارد

اما هانی حســینی‌مقدم که ایــن روزهــــا عــروسک‌گردانی عروسک آشی در برنامه خاله شادونه و پرندگان زبل را به‌عهده دارد، درباره عروسک‌گردانی می‌گوید: من با واژه عروسک‌گردانی مخالف هستم و معتقدم به این حرفه بهتر است بازی‌دهندگی عروسک بگوییم؛ چون عروسک دارای شخصیت است و هدایت می‌شود، اما گرداندن برای هر وسیله‌ای به کار می‌رود. این کار نوعی بازآفرینی و جان‌بخشی است.

از او درباره توانایی‌های لازم برای حرفه بازی‌دهندگی عروسک می‌پرسم که می‌گوید: کسی که در این حرفه به فعالیت می‌پردازد، باید ذهن و بدن آماده‌ای داشته باشد، عروسک را خوب بشناسد و در این زمینه مطالعه کند. روی حرکاتش فکر کند، در کارش تمرکز و خلاقیت داشته باشد و بتواند با صداپیشه عروسک تعامل خوبی برقرار کند. در بسیاری موارد، صداپیشه‌ها بداهه‌گویی می‌کنند، بازی‌دهنده عروسک باید بتواند ذهن‌خوانی داشته باشد و حس لازم را به عروسک و تماشاچی منتقل کند.

وی درباره تفاوت کار در تئاتر و تلویزیون می‌گوید: به لحاظ پایه‌ای تفاوت خاصی ندارند. عروسک تلویزیون باید بسیار خوش ساخت و تمیز باشد و به جزئیات بیشتر دقت شود. همچنین انتخاب رنگ با دقت زیادی صورت بگیرد، چون دوربین آن را از نزدیک نشان می‌دهد. عروسک‌گردان نباید دیده شود. در تئاتر تنوع بیشتری نسبت به تلویزیون وجود دارد و عروسک‌گردان به‌جای عروسک حرف می‌زند، اما در برنامه تلویزیونی از صداپیشه استفاده می‌شود و همیشه باید به مانیتور توجه داشت.

دوستی به نام عروسک

از فاطمه سوزنگر می‌پرسم آیا عروسک فقط مخصوص کودکان است که می‌گوید: خیر. همان‌گونه که انیمیشن مخصوص کودکان نیست. امروزه بسیاری از پیام‌های بهداشتی، صرفه‌جویی در مصرف انرژی و توجه به قوانین راهنمایی و رانندگی از طریق انیمیشن به بزرگسالان و کودکان منتقل می‌شود. عروسک مخصوص کودکان نیست و می‌توان با آن برنامه‌های جدی برای بزرگسالان ساخت. وی همچنین در پاسخ به این پرسش که چرا کودکان عروسک را دوست دارند، می‌گوید: میل به خلق کردن و آفرینش و جان بخشیدن زیباست. بچه‌ها آنچه را در دنیای خیال خود دارند با به حرکت درآوردن عروسک و صحبت کردن به جای آن عینیت می‌بخشند. با عروسک همذات‌پنداری می‌کنند. عروسک دوست خوبی است. نه از ما عصبانی می‌شود نه توقعی از ما دارد و می‌توانیم هر احساسی را به او بدهیم و دوباره پس بگیریم و هرجور دوست داریم آن را باور کنیم. از سوزنگر می‌پرسم ساخت یک عروسک چه مراحلی دارد که توضیح می‌دهد: ابتدا اطلاعات لازم را درباره شخصیت عروسک دریافت می‌کنیم و با تهیه‌کننده و نویسنده صحبت می‌کنیم. بعد روی کاغذ طراحی می‌کنیم. در صورت نیاز آن را با خمیر می‌سازیم. بعد از تائید طرح اولیه لوازم مورد نیاز مانند اسفنج، پولیش، کاموا، خز، مهره، رنگ‌های اکریلیک و گواش و چسب خریده می‌شود و شروع به ساخت می‌کنیم. معمولا بین ده‌روز تا دو هفته نیز زمان نیاز است تا کار آماده شود.

مردم، صداپیشه‌ عروسک‌ را بیشتر می‌شناسند

حسینی‌مقدم درباره مشکلات کار عروسک‌گردانان می‌گوید: یک بازی‌دهنده عروسک باید به لحاظ فیزیکی همیشه ورزیده و آماده باشد. بچه‌های این رشته باید ورزش کنند تا از پس کار برآیند. در بسیاری موارد ما در شرایط بسیار سختی قرار می‌گیریم. باید پشت میز در حالت‌های سختی بنشینیم یا حتی بخوابیم تا دیده نشویم. به گردن و دست و کتف فشار زیادی وارد می‌شود که خیلی اوقات دردناک است. متاسفانه به لحاظ مالی به این حرفه و هنر توجه نمی‌شود و با وجود سختی‌هایش دستمزد پایینی دارد. گاهی اوقات تهیه‌کنندگان حتی جنس کار را نمی‌شناسند و به کیفیت کار توجه نمی‌کنند. مثلا بارها دیده‌ام از عوامل غیرحرفه‌ای پشت صحنه خواسته‌اند بیاید و عروسکی را حرکت دهد! نکته دیگر این است که بازی‌دهنده عروسک دیده نمی‌شود. واقعیت این است که صداپیشه بیشتر و بهتر به خاطر آورده می‌شود.

از قدیم هم گفته‌اند این صداست که می‌ماند. (با خنده) ضمن این‌که اگر طراحی عروسک صحیح صورت نگرفته باشد و در ساخت آن از مواد و وسایل نامرغوب استفاده شده باشد، حرکت دادنش سخت می‌شود. دیگر این که اگر عروسک به اصطلاح زشت باشد یا شخصیت‌پردازی خوبی نداشته باشد کار ما هم دیده نمی‌شود.

آبتین شیوا/ ضمیمه قاب کوچک