با زنبورهـای عسـل همچنان غریبه‌ایم

از نظر تقسیم‌بندی علمی، هنوز هم چالش‌ و اختلاف‌نظر زیادی درباره زنبورها وجود دارد و به همین سبب بسیاری از دانشمندان ترجیح می‌دهند، آنها را کماکان زیرمجموعه یک خانواده بزرگ به نام آپویدآ (Apoidea) تلقی کنند.

زنبورهای عسل یکی از اعضای همین خانواده بزرگ و از جنس آپیس‌ها (Apis) هستند. از آنجا که زنبورهای عسل می‌توانند رابطه نزدیکی با انسان‌ها برقرار کنند، رفتار آنها نیز بیشتر از سایر گونه‌ها مورد مطالعه قرار گرفته است. زنبورهای عسل، کلونی‌ها یا اجتماعات سازمان‌یافته بسیار دقیق و منسجمی دارند. اوج فصل کاری زنبورهای عسل بهار است اما آنها از نظر طبیعی به خواب زمستانی نیازی ندارند. زنبورهای عسل با جستجو و جمع‌آوری دو ترکیب مهم یعنی گرده و شهد گل‌ها، چرخ کارخانه‌های ساخت عسل را به راه می‌اندازند.

زندگی اجتماعی

زنبورهای عسل بسیار اجتماعی هستند و در کلونی‌هایی مشتمل بر یک ملکه، هزاران زنبور کارگر و تعداد محدودی زنبور نر زیست می‌کنند. تحقیقات پژوهشگران دانشگاه میشیگان نشان می‌دهد، زنبورهای کارگر و ملکه فقط در یک ژن با یکدیگر تفاوت دارند و همین ژن ساده نحوه زندگی و مسئولیت‌ آنها را به کلی تغییر می‌دهد. یکی از مهم‌ترین وظایف زنبورهای عسل کارگر، لانه‌سازی از موم است. درواقع ترشحات غدد شکمی زنبورهای عسل کارگر است که اجرای این امر خطیر را میسر می‌سازد.

زنبورهای کارگر جوان در عین حال موظف به تهیه و جایگذاری گرده و شهد در هر حفره یا سوراخ به‌عنوان غذای لازم برای رشد لاروها نیز هستند. زنبورهای عسل نر هم بعد از آن‌که وظیفه خود را انجام دادند، در طول فصل پاییز از کندو بیرون رانده و به مرگ محکوم می‌شوند. در تعیین وظایف فردی و روزانه زنبورهای عسل مساله سن نیز بسیار مهم است.

قدرت سازگاری

سازگاری زنبورهای عسل با شرایط محیطی مثال‌زدنی است. زمانی که تعدادی از زنبورهای عسل به صورت گروهی و برای تهیه غذا از کندو خارج می‌شوند، کلونی بر جا مانده قادر است حتی اگر آنها برنگردند، چند سال و فقط با ذخایر غذایی موجود به حیات خود ادامه دهد. در این شرایط زنبورهای یک کلونی اغلب در کنار یکدیگر جمع می‌شوند. زنبورهای عسل عادت دارند زمستان را نیز در کنار یکدیگر سپری کنند. از نظر رفتاری، زنبورهای عسل در آسیا، آفریقا، اروپا و دیگر نقاط جهان تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند، اما برخی گونه‌های خاص، در مقایسه با دیگران رفتاری تهاجمی‌تر دارند.

دفاع گروهی

رفتارهای تهاجمی زنبورها باعث شده داستان‌های ضد و نقیض بسیاری درباره آنها رواج پیدا کند. تحقیقات نشان داده زنبورها نیز دقیقا همانند سایر حشرات در برابر مهاجمان عمدی یا غیرعمدی از خود دفاع می‌کنند. این روایت که زنبورها فقط یک‌بار قادر به نیش زدن هستند، درخصوص زنبورهای عسل مصداق دارد. درواقع زنبورهای عسل کارگر به نوعی پیکان مجهز هستند که به روده‌ آنها متصل است و زمانی که به هر دلیل به قربانی خود حمله می‌کنند، این پیکان از بدن آنها خارج می‌شود. باقی داستان از این جهت جالب‌تر است که زنبور عسل بعد از آن‌که سم خود را به بدن قربانی وارد کرد، می‌میرد اما همزمان فرومون یا نوعی ماده شیمیایی در بدنش ترشح می‌شود که به سایر زنبورها هشدار می‌دهد و آنها را به نیش زدن دوباره مهاجم تحریک می‌کند.

کندوسازی

زنبورهای عسل کارگر برای ذخیره عسل و تغذیه زمستانه به ساخت کندو اقدام می‌کنند. کندوی زنبورها از لوله‌های شش وجهی تشکیل شده است. برای ساخت این نوع لوله‌های شش وجهی نه‌تنها موم کمتری لازم است، بلکه حتی حجم عسل ذخیره شده نیز در این شرایط به حداکثر می‌رسد. رنگ برخی کندوها که برای پرورش لاروها مورد استفاده قرار می‌گیرد، به دلیل حضور پیله کم‌کم تیره می‌شود، اما بقیه کندوها معمولا رنگ روشن دارند. زمانی که زنبورهای عسل برای ساخت کندو گردهم می‌آیند، دمای لانه تقریباً به 30 تا 35 درجه سلسیوس می‌رسد و این دمایی است که برای حفظ بافت موم کندو لازم است. زنبورهای کارگر تقریبا شش هفته زندگی می‌کنند، اما در طول این مدت کوتاه نیز تمام تلاش خود را برای حفظ و نگهداری از کندو انجام می‌دهند.

تهیه عسل

زمانی که عمر یک زنبور کارگر به ده روز رسید، یک غده تولید موم در ناحیه شکمی‌اش رشد می‌کند اما زنبورهای عسل کارگر برای انجام وظایف خطیر خود به ابزارهای دیگری هم نیاز دارند. کیسه یا سبد گرده (Corbicula or pollen basket) که جزئی از پاهای مفصل‌دار عقبی زنبورهاست، یکی از این ابزارهای بسیار مهم است که برای حمل شهد گل‌ها استفاده می‌شود. تفاوت ژنتیک ملکه و زنبورهای کارگر نیز دقیقا به داشتن یا نداشتن همین کیسه برمی‌گردد. کیسه گرده متصل به پای عقب زنبورهای عسل، یک فضای خالی براق است که اطراف آن را موهای نازکی پوشانده است. زنبورهای عسل هنگام حمل شهد گل‌ها با سبد گرده به کندو، آن را با نوعی آنزیم مخصوص مخلوط و پس از رسیدن به لانه این شیره را از زبان خود به زبان زنبورهای دیگر منتقل می‌کنند. این فرآیند زبان به زبان گشتن ساده، سبب تبخیر بخش مایع شهد و در نهایت ساخت عسل می‌شود. از طرفی غدد زنبورهای کارگر، محتویات قندی عسل را به موم تبدیل می‌کند. تکه‌های کوچک موم در ناحیه شکمی تولید می‌شوند. زنبورهای کارگر آنقدر این موم‌ها را می‌جوند تا نرم و قالب‌پذیر شوند و در آخر آنها را به شانه‌های کندو اضافه می‌کنند.

ارزش گرده‌افشانی

گرده‌افشانی زنبورهای عسل یکی از اهرم‌های موثر رشد و پویایی گیاهان و انواع فضاهای سبز در جهان است. تحقیقات پژوهشگران دانشگاه کورنل آمریکا در سال 2008 میلادی نشان داد گرده‌افشانی حشرات در سرتاسر کره زمین ارزشی بیشتر از 200 میلیارد دلار آمریکا دارد، اما چگونه؟ درواقع بقای سبزیجات، میوه‌ها، روغن‌ها و برخی انواع آجیل‌هایی که ما مصرف می‌کنیم، با عملکرد ارزشمند این موجودات کوچک در ارتباط است. کاهش جمعیت حشرات ازجمله زنبورهای عسل و پروانه‌ها می‌تواند بسادگی امنیت منابع غذایی ما را مختل کند.

تنها در آسیا ارزش اقتصادی حشرات گرده‌افشان ازجمله زنبورهای عسل 118 میلیارد دلار است در حالی که در اروپا، آفریقا، آمریکای جنوبی و آمریکای شمالی این رقم به ترتیب حدود 32، 19، 20 و 19 میلیارد دلار برآورد می‌شود. غلات، شکر، انواع ریشه گیاهان و برخی قارچ‌ها در این میان کمتر به حضور گرده‌افشان‌هایی چون زنبورها و سایر حشرات نیاز دارند. آنها یا خود گرده‌افشانی لازم را انجام می‌دهند یا به جریانات متحرک اتمسفر یا همان باد وابسته هستند.

تفاوت زنبورهای عسل و زنبورهای وحشی

زنبورهای عسل و وحشی به دلیل نیش‌های دردناکی که دارند، اغلب با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شوند، اما تفاوت آنها در این است که زنبورهای عسل وقتی تحریک شوند، نیش می‌زنند در حالی که زنبورهای وحشی به صورت طبیعی به نیش زدن گرایش دارند. یکی از تفاوت‌های زنبورهای عسل با زنبورهای وحشی این است که زنبورهای وحشی می‌توانند چند بار نیش بزنند در حالی که زنبور عسل بعد از یک بار نیش زدن می‌میرد. تشخیص این دو نوع زنبور نیز از دو جهت اهمیت دارد: نخست نحوه درمان افراد آسیب‌دیده و دوم نحوه کنترل یا دفع آفات. تفاوت‌های فیزیکی تا حدودی شناسایی آنها را راحت‌تر می‌کند. به‌عنوان مثال زنبورهای عسل حدود 2.54 سانتی‌متر طول دارند، رنگ بدن برخی کاملا سیاه و برخی دیگر قهوه‌ای مایل به نارنجی با خط‌های زرد است. یکی از ویژگی‌های ظاهری مهم زنبورهای عسل این است که روی بدن آنها مو دیده می‌شود اما بدن زنبورهای وحشی نرم و صاف و پوست آنها اغلب شفاف‌ است. بخش میانی تنه زنبورهای وحشی نیز نسبت به زنبورهای عسل باریک‌تر است. آنها مشخصا چهار بال دارند و براحتی می‌توان رنگ‌ شفاف پوست آنها را با الگوهای مختلف زرد و سیاه تشخیص داد. نحوه زیست و زیستگاه این دو نیز با یکدیگر بسیار فرق دارد. فرضا کلونی زنبورهای عسل گاه تا مرز 75 هزار زنبور می‌رسد در حالی که کلونی زنبورهای وحشی بندرت به مرز 10 هزار زنبور می‌رسد. در زنبورهای وحشی، ملکه آشیانه را برای کلونی خود می‌سازد، در حالی که در زنبورهای عسل این وظیفه را زنبورهای کارگر به عهده دارند. زنبورهای وحشی به خواب زمستانی می‌روند و پاییز سال بعد لانه جدید بنا می‌کنند، در حالی که زنبورهای عسل این‌گونه نیستند./ ضمیمه سیب

فرناز حیدری‌ /‌ کارشناس ارشد محیط‌زیست

منابع: National Geographic، Orkin DiscoverLife و Futurity