با شوروی علیه بریتانیا

دولت نوپای شوروی که درگیر مشکلات و مخالفت‌های داخلی و خارجی بود، درصدد بود با کاستن از تنش‌های خارجی، امور داخلی خود را سر و سامان دهد. در این زمان ایران نیز دچار آشفتگی سیاسی و اقتصادی بود و حضور نیروهای انگلیسی در جنوب و نیروهای شوروی در مناطق شمالی، حاکمیت یکپارچه کشور را تحت‌الشعاع قرار داده بود. چنین شرایطی می‌توانست برای هر دو کشور تهدیدکننده باشد. به همین منظور مذاکراتی برای ایجاد روابط دوستانه و حل مشکلات فی‌مابین صورت گرفت؛ مذاکراتی که البته از حضور نیروهای انگلیسی و زیاده‌خواهی‌ آنان نیز متاثر بود.

مشاور الممالک انصاری، وزیرمختار دولت ایران در مسکو طی مذاکراتی زمینه انعقاد قرارداد 1921 را فراهم آورد. وی برای آگاهی هیات دولت ایران، منشور الملک، کنسول ایران در باکو را مامور کرد تا به سمت ایران حرکت کند و از نظر دولت ایران در این زمینه آگاه شود. مفاد این قرارداد به صورت تلگرافی به اطلاع هیات دولت رسید. با توجه به تعطیلی مجلس شورای ملی، سپهدار اعظم، رئیس‌الوزرا برای مذاکره پیرامون این قرارداد، مجلس مشاوره عالی را تشکیل داد. مجلس مشاوره عالی از نمایندگان دوره چهارم مجلس ـ که در مرکز بودند ـ وی وزرای سابق و سایر رجال تشکیل شده بود. در این مجلس، مفاد این قرارداد پس از مختصری جرح و تعدیل، هجدهم جدی 1299 شمسی مورد تصویب قرار گرفت.

قرارداد 1921 در 26 فصل تنظیم شد و مهم‌ترین مواد آن عبارت بود از:

ـ تمام معاهدات و قراردادهای دولت تزاری روسیه با ایران از طرف دولت شوروی لغو شد.

ـ دولت ایران متعهد شد امتیازات و مایملکی که مطابق این عهدنامه به ایران واگذار شده، به دولت یا اتباع دولت دیگر واگذار نشود.

ـ دولت شوروی از انتفاع از جزایر آشوراده و جزایر دیگر در سواحل استرآباد صرف‌نظر کرد و قریه فیروزه را به دولت ایران مسترد گردانید.

ـ دولت ایران موافقت کرد شهر سرخس در تصرف دولت شوروی باقی بماند.

ـ توافق دو کشور ایران و شوروی برای دخالت نکردن در امور داخلی یکدیگر.

ـ جلوگیری از فعالیت مخالفان دولت شوروی در خاک ایران و تجاوز به مرزهای شوروی.

ـ امکان دخالت نیروهای شوروی برای مقابله با تهدید‌های نظامی علیه آن کشور در خاک ایران.

ـ الغای تمام بدهی‌های دولت ایران به دولت روسیه تزاری و صرف‌نظر از تمام آنچه وثیقه این بدهی‌ها تعیین شده بود.

ـ واگذاری تمام نقدینه، اشیای قیمتی، مطالبات و بدهی‌ها و دارایی منقول و غیرمنقول بانک استقراضی به دولت ایران.

ـ واگذاری راه‌های شوسه از انزلی به طهران و از قزوین به همدان.

ـ واگذاری خطوط راه‌‌آهن از جلفا به تبریز و از صوفیان به دریاچه ارومیه.

ـ واگذاری تمام اسکله‌ها، انبارها، کشتی‌های بخار و کرجی‌ها در دریاچه ارومیه.

ـ واگذاری تمام خطوط تلگراف و تلفن با تمامی متعلقات و ابنیه.

ـ برخورداری دو کشور از حق برابر در کشتیرانی در دریای خزر.

ـ ابطال حق قضاوت کنسولی اتباع روسیه در ایران.

ـ معافیت اتباع ایران در روسیه و همچنین اتباع روسیه در ایران از خدمت نظامی و تأدیه هر نوع مالیات نظامی یا عوارض نظامی.