مأموریت ادبیات در خرمشهر

لئون تولستوی مضمون مقاومت مردم مسکو در برابر ارتش ناپلئون را در جنگ دستمایه قرار می‌دهد. سیمونف در کتاب «استالینگراد همچنان می‌جنگد» ازمقاومت اهالی شهرلنینگراد می‌گوید.

«پلی بر رودخانه درینا» اثر ایوآندریچ برنده جایزه نوبل ادبی نیز با تشریح زندگی مردمان شهر کوچکی در کنار پل رودخانه درینا به پایداری آنان در برابر اشغالگران در طول 400 سال از عثمانیان گرفته تا اتریشی‌ها می‌پردازد.

اریش ماریا رمارک، آندو مالرو، اشتفان تسوایگ، توماس مان، جورج ارول، گراهام گرین،جان اشتاین‌بک و بسیاری دیگر از نویسندگان جهان به توصیف مقاومت‌های مردمی در مقابل اشغالگران پرداخته‌اند.

خرمشهر از مهم‌ترین نقاط جنگ محسوب می‌شود. مقاومت 35 روزه و اشغال ۵۴۵ روزه و در نهایت پیروزی ایران در فتح دوباره این شهر آن را به یکی از مهم‌ترین رویدادهای جنگ تبدیل کرده است. به همین دلیل خرمشهر پایتخت و مرکز جنگ تلقی می‌شود. این اهمیت باعث شده است این شهر در اغلب کتاب‌های مربوط به جنگ جایگاه ویژه‌ای داشته باشد.

در طول سال‌های جنگ و بعد از آن در حوزه کتاب آثار متنوعی به چاپ رسیده است که به توصیف و تحلیل و نقل و نقد رویدادهای مهم دفاع مقدس می‌پردازد. این کتاب‌ها در حوزه‌های متنوع سیاسی، نظامی، اجتماعی، ادبی و... به شرح ابعاد و زوایای هشت سال جنگ مقاومت‌ها ، ویرانی‌ها و پیامدهای آن پرداخته است.

نخستین کتاب منتشر شده درباره خرمشهر کتاب یادواره‌ دو مجاهد شهید در جنگ‌ تحمیلی‌ با کفار بعثی‌، برادر شهید احمد سلیمانی‌ و برادر شهیدمجید سلیمانی است. یکی دیگر از نخستین کسانی که درباره خرمشهر نوشت پرویز مسجدی‌ بود. او در کتاب «روزهای‌ مقاومت‌ در خرمشهر» درباره درگیری‌‌های مردم با دشمن‌، حمله‌ تانک‌ها، روزهای‌ مقاومت‌ و درگیری‌ در کوی‌ طالقانی‌ خرمشهر و خارج‌ کردن‌ زنان‌ و کودکان‌ از میان‌ آتش‌ دشمن‌ می‌نویسد.

قاسمعلی‌ فراست‌ هم ازدیگر داستان نویسانی بود که درباره‌ خرمشهر نوشت. او در مجموعه‌ داستان «خانه‌ جدید» حکایت‌ یک‌ رزمنده خرمشهری‌ را می‌گوید که‌ پس‌ از محاصره‌ شهر توسط‌ دشمن‌ و تخریب‌ خانه‌ها، به‌ خانة خود رفته‌، آلبوم‌ عکس‌های‌ خانوادگی‌ را پیدا می‌کند و با تماشای‌ عکس‌ها به‌ یاد گذشته‌ می‌افتد که‌ دوستانش‌ او را برای‌ اجرای‌ پاتک‌ صدا می‌کنند. نخل‌های بی‌سر هم دیگر داستان تحسین‌شده او درباره خرمشهر است.

غلامرضا عیدان از دیگر داستان‌نویسان جنوبی بود که درباره‌ خرمشهر نوشت. «شبی‌ تا صبح» داستان‌ دو جوان‌ رزمنده خرمشهری‌ به‌ نام‌های‌ عظیم‌ و برناس‌ است‌ که‌ در کودکی‌ همبازی‌ بوده‌اند و اکنون‌ از سرزمین‌ خود دفاع‌ می‌کنند و... .

هادی‌ خرمالی ‌در مجموعه‌ داستان‌ «عشق‌ را بیرون‌ می‌کنند» رزمنده‌ای‌ را نشان می‌دهد که قبل‌ از عمل‌ جراحی‌، باترکش‌های‌ درون‌ بدن‌ خود صحبت‌ می‌کند. پزشک‌ و پرستار فکر می‌کنند کسی‌ در اتاق اوست‌ و پس‌ از فهمیدن‌واقعیت‌، می‌خندند و... .

فاطمه‌ حسنوند هم در مجموعه‌ داستان «فردا» و در داستان ‌«در پادگان‌ دژ»، پاسداری‌ با یک‌ تانک‌ غنیمتی‌ را به تصویر می‌کشد که خواهران‌ امدادگر مقیم‌ خرمشهر را که‌ در زمان‌ تجاوز عراق به‌ خرمشهر، به‌ رزمندگان‌ کمک‌ می‌کردند در لحظاتی‌که‌ تانک‌ عراقی‌ قصد شلیک‌ به‌ آنها را دارد، نجات‌ می‌دهد. در «مادرانه‌»، مادری‌ پس‌ از 13 سال‌، پسرمفقودالاثرش‌ را در خواب‌ می‌بیند که‌ نشانی‌ خود را به‌ مادر می‌دهد. مادر به‌ مقر نگهداری‌ اجساد شهدای‌ تفحص‌می‌رود و او را که‌ تنها چند استخوان‌ است‌، با نشانی‌ ویژه‌اش‌ می‌یابد. داستان‌نویسان دیگری از جمله مریم‌ جمشیدی در مجموعه «باد و باران»‌، حسینعلی‌ جعفری‌ در مجموعه «ماه‌ تمام بود»، راضیه‌ تجار در مجموعه «جایی‌ که‌ آسمانش‌ آیینه‌‌کاری است‌»، فیروز زنوزی‌‌جلالی‌ در مجموعه‌های «روزی‌ که‌ خورشید سوخت»‌ و «حضور»، احمد شاکری‌ در مجموعه «سرزمین‌ پدری»، بیژن‌ نجدی‌ در مجموعه «داستان‌های‌ ناتمام‌»، یوسف عزیزی‌بنی‌طرف در مجموعه «حته، شط و مرداب» و علی فرخ‌مهر در «عشق را باور کنیم؟» جنگ را به زیبایی روایت می‌کنند.

کاوه‌ بهمن هم در رمان‌ «جنگی‌ که‌ بود» داستان‌ زندگی‌ دو جانباز به‌ نام‌های‌ رضا و حبیب‌ را روایت می‌کند‌.

همچنین می‌توان به «چلچله‌ها» از محمود گلابدره‌یی، «در جستجوی‌ من» از منیژه‌ جانقلی، «سرود مردان‌ آفتاب‌» از غلامرضا عیدان، «ضیافت‌ به‌ صرف‌ گلوله» از مجید قیصری، «کودکی‌های‌ زمین»‌ از جمشید خانیان‌ و... اشاره کرد.

در میان کتاب‌هایی که درباره خرمشهر نوشته شده است، گونه خاطره پرکاربردترین قالب به حساب می‌آید. تلاش برای زنده نگاهداشتن حوادث جنگ و نقل مستقیم آن از زبان تلاشگران عرصه مقاومت جزو پرعنوان‌ترین آثار محسوب می‌شود.

کتاب «لاله‌های‌ خونین‌ خرمشهر» از زندگی‌ جوانانی ‌می گوید که‌ در آغازین‌ روزهای‌ جنگ‌ در خرمشهر در برابر متجاوزان‌ جنگیدند. کتاب «‌بچه‌های‌ اسکله‌ هشت»‌ نیز مجموعه خاطره مقاومت‌ها و سرانجام‌ آزادی خرمشهر است.‌ «خرمشهر، یک‌ قصه‌ ماندگار» از‌ ابراهیم‌ دادپی‌هم خاطرات‌ او از خرمشهر است و... .

خاطرات پرستاران ‌از خرمشهر در کتاب «روزگاران»‌ گردآوری شده است. این کتاب‌ شامل‌ مجموعه‌ای‌ از خاطرات‌ پرستاران‌ و امدادگران‌ از اوایل‌جنگ‌ و حمله عراق به‌ شهرهای‌ خرمشهر، آبادان‌ و... است.

خاطرات دشمنان متجاوز از خرمشهر هم از جمله کتاب‌های قابل توجه است. در مجموعه هفت جلدی «اسرار جنگ‌ تحمیلی‌ به‌ روایت‌ اسرای‌ عراقی»‌ مصاحبه‌ با افسران‌ و سربازان‌ اسیر عراقی ‌است درباره رفتار عراقی‌ها با رزمندگان‌ ایرانی‌ در عملیات‌ بیت‌المقدس‌، آزادسازی‌ خرمشهر و... . این ‌کتاب‌، مجموعه‌ 72 مصاحبه‌ با افسران‌ و سربازان‌ اسیر عراقی‌ در سال‌های‌ 1361 و 1362 است‌.

همچنین در کتاب اعترافات‌، «خاطرات‌ سرهنگ‌ عراقی‌ عبدالعزیز قادرالسامرائی». او به‌ جنایات‌ خود و دیگران‌ طی‌ جنگ‌ اعتراف‌ می‌کند و از غارت‌اموال‌ مردم پس‌ از تصرف‌ خرمشهر می‌گوید.

کتاب «ماموریت‌ در خرمشهر» خاطرات‌ سرهنگ‌ عراقی‌ صبار فلاح‌اللامی است که‌ طی‌ جنگ‌ تحمیلی‌ از فرماندهان‌ اصلی‌ ارتش‌ عراق بوده‌است.

کتاب «عبور از آخرین‌ خاکریز، خاطرات‌ یک‌ پزشک‌ اسیر عراقی‌» نوشته‌ احمد عبدالرحمن‌ که چگونگی‌ جنگ‌ طی مدتی‌ که‌ در جبهه‌ بوده‌ است‌ تا اسارتش در خرمشهر را تشریح‌ می‌کند.

از جمله کتاب‌های دیگری که توسط نیروهای عراقی نوشته شده و به تحلیل نظامی نبرد بیت‌المقدس و آزادسازی‌ خرمشهر پرداخته‌اند، می‌توان به کتاب دوجلدی «حزب‌ بعث‌ و جنگ» نوشته‌ خالد حسین‌النقیب‌ و ترجمه محمّدحسین‌ زوارکعبه اشاره کرد.دراین‌ کتاب‌، نویسنده‌ ـ که‌ خود یک‌ نظامی‌ عراقی‌ است‌ ـ سعی‌ کرده است تا‌ خواننده‌ را با پدیده‌ای‌ به‌ نام‌ حزب ‌بعث‌ در کشورهای‌ عربی‌ و بویژه‌ در عراق آشنا کند. به‌ گفته نویسنده‌، هدف‌ واقعی‌ از تالیف‌ این‌ کتاب‌، تشریح‌ مسائل ‌پشت‌‌پرده‌، حقایق‌ ناگفته‌ و دسیسه‌هایی‌ است‌ که‌ زمینه به‌ قدرت‌ رسیدن‌ حزب‌ بعث‌ و در نتیجه‌، روی‌ کار آمدن ‌صدام‌ تکریتی‌ را فراهم‌ کرد.کتاب «توفان‌ سرخ» نوشته عبدالعظیم‌ الشکرچی ‌سرهنگ‌ عراقی‌ است‌ که‌ از عملیات‌ آزادسازی خرمشهر می‌گوید. همچنین می‌توان از کتاب «جنگ‌ سوم» نوشته‌ مجتبی‌ الحسینی ‌و ترجمه‌ محمدحسین‌ زوارکعبه‌ و «عبور از دجله» خاطرات‌ افسران‌ اسیر عراقی ‌با ترجمه‌ حمید محمدی‌ و «خرمشهر در آتش‌» نوشته رضا الصبری‌ با ترجمه عبدالرسول‌ رضاگاه ‌و... اشاره کرد.

«در کوچه‌های‌ خرمشهر» و «زنان خرمشهر» هم ازجمله کتاب‌های قابل توجه درباره خرمشهر است. مجموعه‌ این‌ خاطرات‌ را مریم‌ شانکی‌ طی سال‌های‌ 1360 و 1361 در مصاحبه‌ با شهیدان بهروز مرادی‌، صالح‌ موسوی‌، فرهاد دشتی‌ و محمد نوراتی‌ گردآوری‌ کرده ‌است‌. این ‌مجموعه‌، خاطرات‌ عده‌ای‌ از مردم ‌خرمشهر را نیز در بر می‌گیرد که‌ شانکی‌، در همان‌ سال‌ها با آنها در کوچه‌ها و خیابان‌های‌ خرمشهر مصاحبه‌ کرده‌ که بیشتر آنها شهید شدند. بخش‌ اعظم‌ این‌ خاطرات‌ به‌ مقاومت‌ رزمندگان‌ در خرمشهر اختصاص‌ دارد. «روزنه‌ای‌ به‌ آسمان‌» هم خاطرات‌ معصومه‌ آبادی یکی‌ از زنان‌ آزاده‌ ایرانی‌ است‌ که‌ از امدادگران سپاه‌ بود و‌ در زمان‌ درگیری‌های‌ آبادان‌ و خرمشهر اسیر شد.

«گل‌ سیمین‌، خاطرات‌ سهام‌ طاقتی» ‌خاطرات‌ او از خرمشهر است و فاطمه ناهیدی در «دوره درهای‌ بسته‌: به‌ روایت‌ اسیر شماره‌ 5533 فاطمه‌ ناهیدی‌» از نحوه اسارت‌ در خرمشهر و برخورد عراقی‌ها می‌گوید.

محمدجواد جزینی / داستان نویس و منتقد