تخم‌مرغ‌دزد شتردزد می‌شود​

می‌توان دلایل خاصی را برای بالا بودن آمار جرایم خرد برشمرد؟

به‌طور کلی برای ارتکاب هر جرمی زمینه‌های ارتکاب باید فراهم باشد. یعنی فرد مجرم باید ژن این را داشته باشد، در محیط مناسب قرار بگیرد، انگیزه‌های لازم برای انجام آن کار را داشته باشد و بعد هم در فرصت مناسب مرتکب آن جرم شود. مثلا فرض کنید پسربچه‌ای پا​‌کنی را که دوست دارد، در زنگ تفریح از کیف دوستش می‌دزدد. این رفتار او یعنی تقریبا ژن این کارها در او وجود دارد، فرصت مناسب که همان زنگ تفریح است، فراهم شده و انگیزه لازم را که علاقه به مدادپاکن دارد، از سویی در محیط مناسب نیز قرار گرفته است. برای هر جرمی شرایط مشابهی لازم است.

همان‌طور که گفتید عوامل محیطی از عوامل موثر در وقوع جرایم هستند، این عوامل تا چه حد می‌توانند تعیین‌کننده باشند؟

هر چهار مورد مثل چهار چرخ یک ماشین هستند و هر کدام که نباشند، عمل اتفاق نمی‌افتد یا کامل نمی‌شود مثلا فرض کنید فردی ژن دارد اما فرصت پیدا نکرده است، یک نفر ژن دارد ،فرصت هم پیدا کرده اما انگیزه ندارد، یکی ژن دارد فرصت هم پیدا کرده و انگیزه هم دارد، اما خیلی مناسبت‌های ارتکاب جرم برایش فراهم نیست. به هر حال تمام شرایط ارتکاب جرم باید فراهم شود تا فرد مرتکب جرم شود. بنابراین هیچ فردی مادرزاد مجرم به دنیا نیامده است. در قرآن آمده است که همه شما از بطن مادر به دنیا آمده‌اید، بدون این‌که چیزی بدانید. اما تعبیر چیزی ندانستن به این معنی نیست که ژن و استعداد ندارید. ژن و استعداد‌ها وجود دارد و بالقوه است ولی این ژن و استعدادها باید در شرایط محیطی بالفعل شود. بنابراین به طور خلاصه عوامل ارتکاب جرم در دو دسته وراثت و محیط جای می‌گیرند.

برای این‌که جرایم خرد به جرایم کلان تبدیل نشود، نحوه برخورد با مجرمان باید چگونه​ باشد؟

باید از همان اول جلوی جرایم خرد را گرفت؛ چون تخم‌مرغ‌دزد، شتردزد می‌شود. ما باید از مدرسه مراقب باشیم بچه‌ها خلاف نکنند، اما اگر خلاف کردند آنها را با زنهارهای سازنده و نه سوزاننده راهنمایی کنیم. مثلا در مورد کودکی که در مدرسه پا​‌کن دوستش را برمی‌دارد، باید این کودکان را راهنمایی کنیم که اگر پاک‌کن می‌خواهی، اول به پدر و مادرت بگو و اگر تهیه نکردند بیا به ما بگو، ما انجمن خیریه‌ای داریم که آن را در اختیارت می‌‌گذارد. در جامعه هم باید به همین ترتیب عمل شود اما متاسفانه برعکس رفتار می‌شود و افرادی که به دلیل جرم کوچک به زندان می‌روند، اگر خلافی را هم بلد نباشند، در زندان یاد می‌گیرند چون بالاترین مربی یک مجرم، مجرم بالاتری او است.

ضرب المثل تخم مرغ دزد، شتر دزد می‌‌شود، واقعا درست است؟

کاملا درست است، البته اگر با تخم مرغ دزد برخورد مناسبی نکنیم. منظور از برخورد مناسب، تهدید و تنبیه نیست بلکه باید دید علل و عوامل ایجادی جرم در هر کس چه بوده و باید با آنها برخورد شود. حتی در مکتب‌هایی از جرم‌شناسی، بسیاری معتقدند مجرم در وهله اول یک بیمار است و باید بیماری او را معالجه کرد و برای این کار هم به متخصص نیاز است. مثلا در زندان‌ها یا ندامتگاه‌ها و حتی مدارس باید مشاوران رفتاری باشند تا اگر انحراف کوچکی وجود دارد آن را درمان کنند و انحراف را قبل از آن‌که باعث وقوع جرم شود، تشخیص دهند. از طرفی در جامعه هم نباید اجازه بدهند زمینه انحراف باز شود.

بیشتر در چه قشری شاهد وقوع جرایم خرد هستیم؟

تصور من این است افرادی که دچار فقر فرهنگی و رفاه‌زدگی هستند، این‌گونه جرایم را بیشتر انجام می‌دهند. من کمتر بین فقرای مادی دیده‌ام که کسی این‌گونه اعمال را انجام بدهد. تصور من این است که فقر فرهنگی است که عوامل این جرایم را به و‌جود می‌آورد.

اما بسیاری معتقد هستند فقر مادی را می‌توان یکی از عوامل موثر در ارتکاب جرایم دانست؟

قاعده کلی این است و ما در روایت داریم​ کسی که معاشش تامین نیست، برایش صحبت از معاد نباید کرد؛ به نظر من، فقر فرهنگی را هم می‌توان شامل این ماجرا دانست. فقر فرهنگی بشدت آسیب‌زاست.

سهم مواد‌مخدر در گرایش به ارتکاب جرایم خرد چقدر است؟

دو قضیه عمده به واسطه موادمخدر به وجود می‌آید اول این‌که فرد، تحت تاثیر مصرف مواد، دیگر انسان عاقلی نیست. دومین قضیه هم خود خرید و فروش مواد مخدر و جرایم مرتبط با آن است.

شما در مورد جلوگیری ریشه‌ای جرایم خرد بین افراد و از سنین کودکی مواردی را گفتید اما چطور می‌توان از وقوع جرایم خرد در سطح کلان و در جامعه جلوگیری کرد. به هر حال وقتی​ سن افراد بالا می‌‌رود، موضوعات هم پیچیده‌تر می‌‌شود و از موضوع دزدیدن پا​کن فراتر می‌رود.

چون فقر فرهنگی عاملی اصلی بسیاری از جرایم است، باید آن را از بین برد. اول این‌که باید برای شهروندان مشخص کنیم چه چیزهایی جرم است، دوم این‌که مشخص کنیم چه قوانینی وجود دارد و آموزش بدهیم، ضابطان دادگستری مثل پلیس به صورت مخفی یا غیرمخفی مراقب هستند.

ضمنا باید کرامت انسانی افراد را به آنها یادآوری کنیم. تصور من این است که همه ما در جامعه‌ هویتمان را گم کرده‌ایم و باید جایگاه خود را بازیابی کنیم. اگر آن پیدا شود تصور نمی‌کنم به دلیل کم و زیاد شدن معاش‌مان، معادمان را به هم بریزیم. البته مشکل گم کردن هویت امروزه بین‌المللی است. بنابراین اگر بخواهیم اصولی کار کنیم، فرهنگسازی در اولویت است؛ بعد هم رسیدگی به وضع معیشتی و ایجاد اشتغال دو مساله عمده‌ای است که می‌تواند از وقوع جرایم خرد جلوگیری کند. فساد از بیکاری نشأت می‌گیرد؛ البته همه این‌طور نیستند اما به طور کلی منشا فساد، بیکاری است.

وقتی مجرمان کلان صحبت می‌کنند، معلوم می‌شود بیشتر آنها از جرایم خرد شروع کرده‌اند. چه عاملی باعث شده که آنها به اینجا برسند و روند ارتکاب جرایم خود را متوقف نکنند. درحالی که سوابق زیاد محاکمه و مجازات را دارند و از عواقب کارهای مجرمانه آگاه هستند.

اگر فرهنگسازی نشود و مجازات بسنده نکند، مثل میکروب طرف را واکسینه می‌کند. شما اگر پنی سیلین استفاده کنید ولی به اندازه نباشد، بیماری را نسبت به آن میکروبی که وارد بدن شده است، مقاوم می‌کند. مجازات‌های ما هم همین‌طور است، مثلا مجازات‌هایی که برای جرایم راهنمایی و رانندگی وجود دارد، اوایل خیلی کم بود و حتی همین الان هم در برخی موارد کم است. مجازات باید با جرم تناسب داشته و بازدارنده و پیش‌گیرنده باشد.

شاهد حلاج نیشابوری