ویرانی سد سکندر براثر بی‌تدبیری

این دیوار به طول بالغ بر 170 کیلومتر زمانی در این منطقه بوده است که متاسفانه به دلیل عدم نگهداری و حراست صحیح به کلی از بین رفته و تنها خرابه هایی از آن باقی مانده است.

یکی از معروفترین آثار تاریخی استان گلستان دیوار دفاعی گرگان است که به نامهای سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز و قزل آلان(مار سرخ) در طی دوره های مختلف شهرت یافته است.

دیوار دفاعی گرگان از شرق دریای خزر در ناحیه گمیشان شروع و پس از گذر از شمال آق قلا و گنبد کاووس به طرف شرق ادامه داشته و در کوههای پیش کمر(شمال شهر کلاله) محو می شود و طول  طول دیوار حدود 155 کیلومتر است.
 
مورخان اسلامی از پایان و امتداد دیوار ذکری نکرده و به نظر می رسد از موقعیت جغرافیایی آن بی اطلاع بوده اند، مسیر دیوار از طرف شرق به موازات گرگان رود پیش رفته و از محوطه های باستانی مهمی چون قره شیخ تپه، ملا علی تپه، آبادان تپه، ملک علی تپه و قره محمد تپه که در قسمت شمالی دیوار واقع شده اند، می گذرد.
 
دیوار دفاعی در قسمت میانی از شمال شهر جرجان قدیم یا گنبد کاووس کنونی عبور کرده و پس از عبور از نقاط باستانی مهمی چون قلعه سلطانعلی، قلعه قزاقلی، قلعه کوک، یاس تپه و خرابه های بی بی شیروان به طرف غرب ادامه پیدا می کند.
 
این دیوار دفاعی از محوطه بی بی شیروان به سمت جنوب تغییر مسیر داده و پس از گذشتن از قلعه های معروف مانند قارنیارق، قزل قلعه، آلتین قلعه و قلعه خرابه از شمال آق قلا گذشته و از محدوده گمیشان عبور کرده و به دریای خزر می رسد.
 
این دیوار در نزدیکی دریا به سبب تغییرات آب سطح دریا، مسیر دیوار به درستی معلوم نیست و در حال حاضر دیوار در فواصل و مسیرهای مختلف بین 2 الی 5 متر ارتفاع دارد و عرض دیوار حدود 10 متر و در فواصل مختلف قلعه هایی در سمت جنوب دیوار ساخته شده که نزدیکترین فاصله ها 50 متر و طولانی ترین آن به 10 کیلومتر می رسد.
 
قلعه های این دیوار، مربع یا مستطیل شکل هستند و اندازه آنها متفاوت است، اندازه کوچکترین آنها 120 در 120 متر و بزرگترین آنها 200 در 280 متر است.
 
بررسی هیئتهای باستانی از شناسایی 30 قلعه در این منطقه خبر می دهند ولی نظر می رسد که در مجموع 40 قلعه در آن وجود داشته است و در قسمت شمالی دیوار، خندقی قرار گرفته که بیشتر در قسمت میانی دیوار مشهود است.
 
ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان نام این دیوار را "فیروزکند نوشت"، حمدالله مستوفی در نزهه القلوب آن را اثر "فیروز ساسانی" می داند و از زمانی که جهانگردان اروپایی در قرون 16 و 17 میلادی به ایران مسافرت کرده اند، نام اسکندر به آن اضافه شد.
 
در قرون اخیر اشمیت با بررسی هوایی که در این منطقه انجام داد، طول آن را 170 کیلومتر و زمان احداث آن را بین حمله اسکندر و اوایل اسلام دانست، رابینو نیز در کتاب مازندران و استرآباد آن را بنای اسکندر می داند که در دوره انوشیروان تجدید بنا شد.
 
پروفسور آرند سوئدی تاریخ بنای آن را تا زمان ساسانیان می داند، ریچارد فرای نیز در مقاله سیستم دفاعی عهد ساسانیان بنیاد این دیوار را به انوشیروان نسبت می دهد، اشیائی که در حین کاوش های دیوار دفاعی به دست آمده، سفال، شیشه و فلز بودند که سفال آن از اهمیت بیشتری برخوردار است.
 
سفالینه دیوار دفاعی به سه گروه، سفال خاکستری دوره اشکانی، سفال قرمز دوره اشکانی و سفال قرمز دوره ساسانی تقسیم می شود و نتایجی که باستان شناسان از کاوش های دیوار دفاعی گرفته اند، موارد زیر است.

در ساختمان دیوار دفاعی علاوه بر آجر، خشت نیز به کار رفته است و در تمامی طول دیوار خندق ساخته نشده بلکه در بعضی قسمت ها در پشت دیوار خندق حفر شده است و کوره های آجرپزی در اغلب مسیر دیوار در قسمت جنوبی ساخته شده است و به نظر می رسد که احداث دیوار با سرعت و شاید تحت فشار حکومت انجام گرفته است.
 
اما نتیجه مهم درباره زمان بنیاد دیوار است که باستان شناسان به دلایل ذیل آن را به دوره اشکانی نسبت می دهند، آجرهای به کار رفته در ساختمان دیوار بیشتر 10×40×40 سانتی متر بوده که اغلب در بناهای اشکانی مورد استفاده بوده است و کاربرد آجر و آجرچینی در ساختمان دیوار قابل مقایسه با بناهای شناخته عصر پارتی مانند کاخ آشور و قلعه ضحاک است.
 
سفال به دست آمده از کاوش های دیوار به طور معمول متعلق به دوره اشکانی است و طرز تدفین و قبور یافت شده در قلعه دیوار قابل مقایسه با دیگر قبور دوره اشکانی است.
 
تحقیقاتی که دانشمندان روسی بر روی تغییرات آب دریای خزر در قسمت شرق آن انجام داده اند، نشان می دهد که در دوره ساسانی به علت بالا بودن آب دریای خزر ایجاد ساختمان دیوار دفاعی غیر ممکن بوده ولی در حدود سال 200 ق.م تا 300 م سطح آب دریای خزر در حدود کنونی بوده و مشکلاتی برای احداث دیوار وجود نداشته است.
 
بررسیها نشان می دهد که بنیاد دیوار در زمان اشکانیان هم زمان با حکمرانی مهرداد دوم (87-123 ق.م) انجام گرفته باشد و به نظر در دوره ساسانی بازسازی و تعمیر شده است و از آنجا که هجوم قبایل وحشی مثل سکاها و هیاطله به شمال شرق ایران در دوره اشکانی به خصوص در زمان مهرداد دوم آغاز شده بود برای دفاع از هجوم این قبایل دیوار دفاعی گرگان ساخته شد.
 
گلستان، استانی سرسبز و پرجاذبه دارای آثار تاریخی و طبیعی فراوان و منحصر بفرد است که به دلیل کم توجهی و سوء مدیریتها و نبود برنامه اصولی و کارشناسی درحال نابودی است که دیوار دفاعی اسکندر از جمله آن است.

مهر