«اتفون»؛ سم یا تسهیل‌کننده مفیدمیوه‌ها؟

اتفون معمولا به‌صورت کنسانتره محلول (SL) تهیه می‌شود. تولیدکنندگان محصولات شیمیایی کشاورزی این ماده را با نام‌های تجاری مختلف و با غلظت بین ۲۰ تا۷۲۰ گرم/لیتر عرضه می‌کنند. شرکت مالزیایی کِنزو با شعباتی در بیش‌از ۳۰ کشور در منطقه آسیا، اقیانوسیه، خاورمیانه و آفریقا، شرکت هندی آریستو بایوتک و شرکت انگلیسی ای‌جی کِم اکسس از تولیدکنندگان و صادرکنندگان این محصول به‌شمار می‌روند. اتفون در غلاتی، چون گندم، جو، چاودار و برنج باعث تقویت آن‌ها در برابر خم‌شدن ساقه‌ها و تسهیل در برداشت محصول می‌شود. در میوه‌ها برای سرعت‌بخشیدن به رشد و رسیدن به رنگ میوه‌های بالغ، در گیاهان زینتی برای تحریک گل‌دهی و افزایش شاخ و برگ‌ها و در گیاه پنبه برای کاهش برگ‌ها و ارتفاع بوته و بازشدن همزمان غوزه‌ها استفاده می‌شود. هرچند این محصول مجوز استفاده در اتحادیه‌اروپا، آمریکا و بسیاری دیگر از کشور‌های جهان را دارد، اما همانند همه موادشیمیایی که در کشاورزی استفاده می‌شود، این محصول هم سال‌هاست نگرانی‌هایی را درباره تاثیرات منفی بر سلامت انسان برانگیخته‌است. از این رو، تاکنون در پژوهش‌های مختلفی عوارض این ماده بررسی شده است.

اتفون سال ۱۳۴۴/۱۹۶۵ کشف شد و در آمریکا اولین آزمایش‌های مربوط به بررسی تاثیر آن بر گیاهان از سال ۱۳۴۸/۱۹۶۹ روی محصولاتی، چون خانواده سیب‌ها و توت‌ها آغاز شد و سرانجام در ۱۳۵۲/۱۹۷۳ به‌عنوان نوعی سم آفت‌کش در این کشور به ثبت رسید. از آنجا که اتفون در گیاه به سرعت مصرف و به اتیلن تبدیل می‌شود، میزان سمی‌بودن آن در گیاهان خوراکی بسیار پایین است. به‌همین‌علت، فرمولاسیون آن تاکنون در بیش‌از ۶۰ کشور ثبت شده و بسیاری از کشور‌ها مجوز مصرف آن را صادر کرده‌اند. هند یکی از کشور‌هایی محسوب می‌شود که مجوز استفاده از این محصول شیمیایی را برای میوه‌ها صادر کرده‌است. سال ۱۳۹۷/۲۰۱۸ سازمان استاندارد‌های ایمنی موادغذایی هند (FSSAI) استفاده از اتفون را به‌عنوان منبع گاز اتیلن برای زودرسی مصنوعی میوه‌ها تصویب کرد. این مجوز در شرایطی صادر شد که این سازمان از سال ۱۳۹۰/۲۰۱۱ استفاده از گاز استیلن (معروف به کاربید) را به‌دلیل وجود آثار آرسنیک و فسفر که برای انسان مضر است، ممنوع اعلام کرد.

میزان سمی‌بودن اتفون

هرچند خطر مصرف گیاهانی که تحت مراقبت با اتفون قرار می‌گیرند بسیار ناچیز اعلام می‌شود، اما این ماده همچون تمام موادشیمیایی و سموم آفت‌کش گیاهان، درصورت استفاده نادرست یا تماس ناخواسته با کنستانتره محلول آن می‌تواند به مسمومیت‌ها و عوارضی منجر شود و ازاین‌رو، تاکنون پژوهش‌های متنوعی برای بررسی بهتر میزان سمی‌بودن این ماده انجام شده‌است. برای‌مثال، آزمایش روی خرگوش نشان داده‌است قرارگرفتن در معرض اتفون می‌تواند به سوزش حاد چشم بینجامد. همچنین درمطالعه‌ای بااستفاده از موش‌های صحرایی، در بالاترین سطوح دوز، اتفون باعث کاهش وزن بدن و نارسایی کلیه شد، اما هیچ اثر سرطان‌زایی مشاهده نشد. در مطالعه دیگری که درباره اثرات سرطان‌زایی اتفون روی موش‌ها انجام شد نیز هیچ مدرکی دال بر ظهور تومور به‌دست نیامد. اما به‌دلیل ناکافی‌بودن تعداد شواهد در مورد قابلیت سرطان‌زایی این ماده، همچنان با هدف بررسی‌های بیشتر و مطالعات تکمیلی آینده، در رده سرطان‌زای گروه D (پایین‌ترین سطح) طبقه‌بندی شده‌است. در مطالعه دیگری که روی سگ‌ها انجام شد در تمام دوز‌های مورد آزمایش آتروفی عضلات صاف روده مشاهده شد. در مطالعه دوم روی سگ‌ها اثرات مربوط به اتفون، کاهش طحال و وزن بدن به علاوه کاهش هموگلوبین و هماتوکریت در سگ‌های نر دیده شد. اما در مطالعات مربوط به اثرات این سم بر رشد، با‌استفاده از موش‌ها و خرگوش‌ها شواهدی دال بر قابلیت اثرگذاری بر رشد جنین در دوز‌هایی که برای مادر سمی نبود، به‌دست نیامد و در مطالعه مربوط به اثرات اتفون روی باروری با استفاده از موش‌ها، این ماده باعث کاهش بقا در فرزندان و کاهش وزن بدن در ماده‌های بالغ شد، اما بر باروری، بارداری و جفتگیری هیچ نسلی تأثیر نگذاشت. در مورد آسیب‌های انسانی ناشی از سم اتفون در آمریکا تاکنون چهارمورد آسیب پوستی گزارش شده که همه موارد درمعرض ناخواسته باقیمانده‌های اتفون در مزرعه قرار داشته‌اند و ۲۹ تماس تلفنی با شبکه ملی ارتباطات آفت‌کش‌ها ثبت شده که سوزش چشم و پوست را بر اثر استفاده نادرست و به‌خصوص به‌دلیل ترکیب با سایر آفت‌کش‌ها گزارش کرده‌اند.

تاثیر باقی‌مانده‌های اتفون روی میوه‌ها برسلامت

متخصصان تغذیه توصیه می‌کنند که میوه‌ها و سبزیجات را در رژیم غذایی روزانه بگنجانیم تا دستگاه ایمنی مقاوم‌تری داشته‌باشیم. با وجود این نمی‌دانیم میوه‌ها، سبزیجات و محصولات غذایی موجود در بازار واقعا بی‌خطر هستند یا خیر. همان‌طورکه گفته شد در سال‌های اخیر، اتفون به پرمصرف‌ترین تنظیم‌کننده رشد گیاه تبدیل شده‌است؛ زیرا باعث خو‌ش‌رنگی و زودرسی میوه و جوانه‌زنی و القای گل می‌شود. رنگ پرتقال، لیمو و گریپ‌فروت اغلب در زمان رسیدن سبز باقی می‌ماند، اما مصرف‌کنندگان به‌دلیل ظاهر بیرونی سبز، این میوه‌ها را نمی‌خرند. استفاده از اتیلن، رنگ مطلوب زرد و نارنجی مرکبات را ایجاد می‌کند. این ماده به‌صورت پودر یا افشانه روی گیاهان پاشیده می‌شود و بعد از مسیر روزنه‌ها نفوذ می‌کند و در پی‌اچ (pH) ۵ و بالاتر تجزیه می‌شود و اتیلن، کلرید و فسفات تولید می‌کند. اتیلن هورمون گیاهی طبیعی است که در بسیاری از میوه‌ها و سبزیجات تولید می‌شود و فرآیند‌های فیزیولوژیک در گیاهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و وقتی غلظت داخلی آن از ۰.۱ به یک قسمت‌در‌میلیون افزایش می‌یابد، فرآیند رسیدن میوه آغاز می‌شود. اتیلنی که به‌صورت مصنوعی (با اتفون) القا می‌شود هم می‌تواند فرآیند رسیدن میوه را آغاز کند. معمولا استاندارد‌ها اتیلن در غلظت‌های متفاوت از ۰.۰۰۱درصد تا ۰.۰۱ درصد را بنابر نوع محصول، تنوع و بلوغ گیاه، بی‌خطر در نظر می‌گیرند. اما در بعضی میوه‌ها این احتمال وجود دارد که تمام اتفون به اتیلن تبدیل نشود و مقداری از آن داخل یا روی سطح میوه باقی بماند و وارد بدن شود. به‌همین‌دلیل، سازمان حفاظت محیط‌زیست آمریکا خطر مزمن رژیم غذایی ناشی‌از اتفون را ارزیابی کرده و نشان داده‌است سهم اتفون باقیمانده در گیاهان خوراکی می‌تواند ۹درصد از دوز مرجع (حداکثر دز خوراکی قابل قبول ماده سمی) بیشتر باشد. مقداری که تصور می‌شود اگر انسان آن را روزانه به‌مدت ۷۰سال مصرف کند، بدون عوارض جانبی خواهدبود. بنابراین، به‌نظر می‌رسد خطر مزمن این نوع رژیم‌غذایی نگران‌کننده نیست. اما نتایج پژوهشی که دانشمندان هندی در سال ۱۳۹۷/۲۰۱۸ انجام دادند و در نشریه تخصصی پزشکی خانواده و مراقبت‌های اولیه (JFMPC) منتشر کردند نشان داد اگر باقیمانده‌های اتفون بیش‌ازحد باشد می‌تواند به مسمومیت کبدی منجر شود. این محققان برای رسیدن به این نتایج به موش‌های با وزن ۱۵۰ تا ۲۰۰ گرم به‌مدت ۱۴روز دز ۲۰۰میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز اتفون دادند. طی این آزمایش فعالیت متابولیک موش‌ها کاهش یافت و در پایان مطالعه، کاهش معنی‌دار آماری در سلول‌های کبدی مشاهده شد که به گفته این محققان می‌تواند براثر آتروفی سلول‌های کبد ناشی‌از کاهش فعالیت متابولیک باشد. دانشمندان هندی درخصوص احتمال بروز چنین عوارضی در انسان هشدار دادند و اعلام کردند کمبود تجهیزات حفاظتی برای کارگران مزارع یا نفوذ نکردن مناسب اتفون به گیاه و باقی‌ماندن مقداری از آن بر سطح میوه بر اثر سمپاشی معیوب می‌تواند از علل مسمومیت کبد با این ماده شیمیایی باشد.

راه‌های پیشگیری از عوارض اتفون

محققان هندی مطالعه قابلیت اتفون در احتمال بروز مسمومیت کبدی، در این پژوهش بر آموزش‌های بهداشتی برای افزایش آگاهی عمومی درخصوص اثرات بیماری‌زای میوه و سبزیجاتی، چون گوجه‌فرنگی که با تنظیم‌کننده‌های مصنوعی رشد کرده‌اند بر اکثر دستگاه‌های بدن به‌ویژه دستگاه عصبی مرکزی، کبد، ریه و قلب و یادگیری مراقبت‌های اولیه درصورت مشاهده این مسمومیت‌ها تاکید می‌کنند. از آنجا که باقیمانده‌های جذب‌نشده اتفون معمولا روی پوست میوه قرار دارند، این دانشمندان شستن دقیق و پوست‌گیری میوه‌ها را به‌عنوان یکی از راه‌های پیشگیری از ورود این سم به بدن معرفی می‌کنند.

روزنامه جام جم