تشویق‌ درمانی جمعیت

اما این روزها شرایط به گونه‌ای است که نگرش همان آدم‌ها‌ 180 درجه‌ تغییر پیدا کرده و رشد و پیشرفت 20 تا 30 سال آینده کشور را در گرو فرزندآوری می‌بینند.

این وضعیتی است که ایران و غالب کشورهای دنیا با آن روبه‌رو شده‌اند و هرکدام روش‌های حمایتی و تشویقی متفاوتی را دراین‌باره در دستورکار قرار داده‌اند. روش‌هایی که زوج‌های بدون فرزند را به فرزند داشتن و دیگر خانواده‌ها را به داشتن فرزندان بیشتر ترغیب می‌کند.

چند سالی می‌شود که ترس و نگرانی از نرخ باروری نسبت به تعداد افرادی که به سنین پیری می‌رسند و از دنیا می‌روند، گریبان ایران و برخی از کشورهای غربی را گرفته است.

نگرانی از وقوع آینده‌ای که نیروهای کار، موهای سفیدی دارند، دستان‌شان می‌لرزد و چروک‌هایی بر صورت و پیشانی‌شان دیده می‌شود و نیروی جوان و تازه‌نفسی پیدا نمی‌شود که جایگزین آنها شود و کشور را بچرخاند؛ تصویر واقعا ترسناکی که با ادامه داشتن روند کاهشی نرخ رشد جمعیت در کشور ما و دیگر کشورها، دور از انتظار نیست اما هرکدام از این کشورها در برابر این بحرانی که از مرحله احتمال خارج شده است و اگر مانعی قوی برای پیشروی نداشته باشد، یقینا رخ خواهد داد، چه تدبیری اندیشیده‌اند؟ اگر از کشور خودمان بخواهیم بنویسیم که همچنان ادارات و سازمان‌ها با مرخصی زایمان مادران شاغل به‌صورت سلیقه‌ای عمل می‌کنند و برنامه‌های حمایتی سال‌های گذشته هم به‌صورت نیمه‌کاره رها شده است؛ در چنین وضعیتی، اوضاع نابسامان اقتصاد کشور هم حجت را بر نبود تمایل خانواده‌ها به داشتن فرزند تمام و نگرانی‌مان به آینده را بیش از پیش کرده است.

این روزها تنها دلخوشی‌مان شاید انتظار برای تصویب طرح جوانی جمعیت است که پیشنهادهای راهگشایی برای مبارزه با این بحران ارائه کرده است؛ طرحی که تنها روزنه امید برای بازگشت دوباره شور جوانی به کشور محسوب می‌شود.

موفق در تشویق

درحال‌حاضر، جمعیت زیادی از کشور فرانسه به سنی بیش از 60 سال رسیده است، در‌حالی‌که تعداد نیروی کار این کشور و همچنین تعداد کودکانی که نیروی کار آینده را تشکیل می‌دهند به‌مراتب کمتر از جمعیت سالمند کشور است.

همین نبود تناسب سنی جمعیت کشور، باعث اختصاص ۴درصد از حجم اقتصاد فرانسه به سیاست‌های جمعیتی شده است؛ سیاست‌هایی که به نظر می‌رسد با دست گذاشتن روی خواسته‌ خانواده‌های فرانسوی برای فرزندآوری، به نتیجه خوبی رسیده است و زنان فرانسوی به‌تازگی نرخ فرزندآوری خوبی را در مقایسه با زنان ساکن در ۲۶ کشور دیگر اتحادیه اروپا از آن خود کرده‌اند.

در سال 2018 نرخ باروری در این کشور حدود 1.88 بود. این‌طور که شهلا کاظمی‌پور، کارشناس جمعیت به جام‌جم می‌گوید، کاهش نرخ باروری در برخی کشورها مانند فرانسه و آلمان، تقریبا 50 سال پیش از ایران رخ داد؛ اتفاقی که رفته‌رفته به کاهش رشد جمعیت این کشورها منجر شد و برخی از آنها را به رشد منفی رساند: «برای همین است که هرکدام از این کشورها، سیاست‌های تشویقی رفاهی برای تولد فرزند در خانواده‌ها و برای مادران و پدران در نظر گرفته‌اند؛ از بدیهی‌‌ترین و ابتدایی‌ترین نیازها مانند شیرخشک و پوشک تا دیگر نیازهای فرزندان برای رشد و پرورش.» اما سیاست‌های تشویقی برای فرزندآوری در فرانسه، ترکیبی از افزایش دستمزد و امتیازات مراقبت کامل از کودکان است. مثلا برای زنان فرانسوی که اهمیت زیادی به شغل و حرفه‌شان می‌دهند، ۱۶ هفته مرخصی زایمان با حقوق و مزایای کامل که از شش هفته پیش از تولد کودکان‌شان آغاز می‌شود، یکی از راهکارهاست. پس از این دوره، والدین می‌توانند به مرخصی سه‌ساله و بدون حقوق بروند و بعد از آن بدون هیچ محدودیتی به شغل قبلی‌شان بازگردند.

همچنان پرجمعیت

امروز کشور آلمان که یکی از پرجمعیت‌ترین کشورهای اتحادیه اروپا محسوب می‌شود، با اعمال سیاست‌های حمایت از فرزندآوری، تلاش می‌کند این عنوان را از دست ندهد.

این‌طور که آمارها نشان می‌دهد جمعیت آلمان از سال ۲۰۱۷ تا به امروز رشد چشمگیری داشته است و نرخ باروری در آن در سال 2018 به 1.57 رسیده است. موضوعی که بخشی از آن مدیون وقوع موج گسترده‌ای از مهاجرت‌ها از خاورمیانه و شمال آفریقا است و بخش دیگر آن، نتیجه روش‌های حمایتی از خانواده‌های دارای فرزند است.

کاظمی‌پور مهاجرت‌پذیری را یکی از راهکارهای موفق کشورهای اروپایی برای مقابله با این بحران می‌داند؛ راهکاری که البته در سیاست‌های کشور ما جایی ندارد: «یکی از راهکارهایی که بسیاری از کشورها به موازات سیاست‌های فرزندآوری به آن پرداخته‌اند، سیاست مهاجر‌پذیری بوده است که در طول سال‌های گذشته با قدرت اجرایی شده و همچنان هم ادامه دارد. در واقع این کشورها، بخش بزرگی از تعدیل ساختار جمیعت‌شان را به وسیله مهاجرت جبران می‌کنند؛ سیاستی که در کشور ما جایگاهی ندارد و تفکری برای اجرایی شدن آن اتخاذ نشده اما توانسته‌ تا حدودی به کمک دیگر کشورها بیاید و باری از هدف ثابت نگه داشتن جمعیت را بر دوش بکشد.» اما در تازه‌ترین اقدام، صدراعظم کشور آلمان فارغ از سیاست‌های مهاجرپذیری، ایجاد امنیت مالی خانواده‌ها را برای فرزندآوری در اولویت‌های اصلی این جریان قرار داده و علاوه بر پرداخت مبالغی برای تولد هر فرزند در تازه‌ترین اقدام، پیشنهاد کرده است برای مادر‌هایی که در خانه مراقب بچه‌های خود هستند، حقوق1۸۰۰ یورویی در نظر گرفته شود؛ اقدامی که به نظر می‌رسد سبب افزایش نرخ باروری در آلمان شود. حتی آلمانی‌ها آن‌قدر فکر همه‌جا را کرده‌اند که طرحی برای مرخصی به پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها هم برای نگهداری از نوه‌هایشان اختصاص داده‌اند.

مقابله با فرهنگ قدیمی

چه کسی فکرش را می‌کرد که حتی چین هم از رویکرد سخت‌گیرانه تک‌ فرزندی برگردد؟ آمار از این حکایت دارد که میزان فرزندآوری خانواده‌های چینی در سال ۲۰۲۰ برای چهارمین سال متوالی ۱۵درصد کاهش یافت. موضوعی که باعث شده این کشور پس از چند دهه اعمال سیاست کنترل جمعیت، سیاست تک‌فرزندی را لغو کرده و به دلیل مواجه شدن با چالش‌های پیری جمعیت و احتمال مواجهه با پیامدهای منفی در اقتصاد، به سیاست‌های تشویقی و تضمین رشد اقتصادی خود روی آورده است؛ آن‌قدر که زوج‌های چینی به تازگی اجازه داشتن سه فرزند را پیدا کرده‌اند. در برخی شهر‌های این کشور خانواده‌ها به ازای تولد فرزند دوم و سوم، هرماه یارانه مشخصی دریافت می‌کنند به علاوه تا سه سالگی به کودکان یارانه شیر پرداخت می‌شود.

ارائه تسهیلات تحصیلی به فرزندان خانواده‌ها، کمک‌های مالی و رفاهی، اجرای معافیت‌های مالیاتی و تسهیل شرایط زایمان کم‌هزینه برای مادران از جمله دیگر مشوق‌های دولت چین برای افزایش جمعیت بوده اما باید منتظر ماند و دید آیا این روش‌ها در برابر فرهنگ تک‌فرزندی که سال‌ها در چین رایج بوده، نتیجه خواهد داد یا نه؟

به دنبال غلیان احساسات

اما کشور دانمارک، فارغ از همه حمایت‌های مالی و خدماتی که به شکل‌های مختلف برای خانواده‌هایی که فرزندی به دنیا بیاورند در نظر گرفته است، با شناخت کافی از ویژگی‌های شخصیتی مردمان این کشور، دست روی احساس مسؤولیت آنها گذاشته و در قالب پویش‌های فرهنگی و تبلیغاتی به زوج‌های جوان یادآوری می‌کنند چه مسؤولیت اجتماعی مهمی در مورد فرزندآوری دارند؛ مثلا تبلیغاتی با عنوان «برای دانمارک این کار را انجام بده»، توسط یک آژانس مسافرتی دانمارکی انجام می‌شود که زوج‌های دانمارکی را تشویق می‌کند تا در سفر و در روزهای خوش، بچه‌دار شوند و به آینده کشورشان کمک کنند.
در یکی دیگر از همین پویش‌ها، جمله دیگری با مضمون «به خاطر مادرت این کار را انجام بده!» به عنوان شعار انتخاب شده است و دانمارکی‌ها را تشویق می‌کند برای شاد کردن مادر خود اقدام به فرزندآوری کنند. در تبلیغات این پویش زنان سالمندی به تصویر کشیده می‌شوند که در آرزوی داشتن نوه هستند. نرخ باروری در دانمارک 1.73 است.

به دنبال چاره‌ای اختصاصی برای ایران

اما بررسی روش‌های تشویقی در کشورهای مختلف دنیا نشان می‌دهد هر دولتی پیش از هر مساله‌ای نیازهای جامعه‌اش را شناخته است و بعد متناسب با آن، سیاست‌های تشویقی برای افزایش جمعیت اعمال کرده است.

در واقع به نظر می‌رسد برای مقابله با این بحران با نوعی از روش‌های بومی و محلی روبه‌رو هستیم که نمی‌شود نسخه آن را برای هرکشوری از جمله ایران پیچید؛ موضوعی که شهلا کاظمی پور هم به آن معتقد است:«مشخص است بسیاری از کشورهایی که ما درباره آنها حرف می‌زنیم و به سیاست‌های تشویقی و حمایتی‌شان به فرزندآوری اشاره می‌کنیم، مشکلات امروز کشور ما را نداشتند و ندارند، ضمن این‌که علل کاهش باروری در کشور ما با دیگر کشورها متفاوت است،زیرا بخش زیادی از علل نبود تمایل به فرزندآوری، از نبود امنیت اقتصادی و اجتماعی نشأت می‌گیرد. مشکلاتی که نیاز به زمانی تقریبا طولانی برای برطرف شدن دارد.» در واقع از آنجا که علل نبود تمایل به فرزندآوری در ایران و سایر کشورها یکسان و شبیه هم نیست تا زمانی که زیربناهای موجود در کشور اصلاح نشود، اعمال روش‌ها و راهکارهای دیگر کشورها برای مقابله با این بحران، پاسخ مناسبی برای حل این مشکل نخواهد بود:«ما باید به دنبال راهکارهایی مختص به شرایط کشور خودمان برای ترغیب و تشویق به فرزندآوری باشیم، یعنی باید به دنبال ریشه جریان برویم که علت عدم تمایل زوجین به داشتن فرزند چه است؟ اگر اقتصادی است، تسهیلات بدهیم، اگر خدماتی است، مراکز خدماتی احداث کنیم، اگر جنبه روانی و عاطفی دارد، امکان مشاوره برای زوجین فراهم کنیم.» ضمن این‌که در این شرایط بحرانی، ما نه‌فقط سیاست مهاجرتی نداریم بلکه همان سیاست‌های تشویقی فرزندآوری در دوره‌های قبلی را هم رها کرده‌ایم و عملا در حال حاضر، چاره‌ای که فقط در حد حرف نباشد و به مرحله اجرایی رسیده باشد در کشور نمی‌بینیم.

نرگس خانعلی‌ زاده - جامعه / روزنامه جام جم