چرا در تقویم شعبان 30 روزه است؟

طبق قاعده مرسوم برای اثبات آغاز ماه قمری، رصدگران هلال ماه، شامگاه فردا پنجشنبه چهارم اردیبهشت 99 مطابق با 29 شعبان 1441 برای رؤیت هلال ماه مبارك رمضان اقدام می‌كنند و اگر هلال ماه دیده شود، فردای آن روز یعنی جمعه پنجم اردیبهشت اولین روز ماه مبارك رمضان اعلام خواهد شد. اما اگر هلال ماه دیده نشود جمعه 30 شعبان و شنبه یكم رمضان اعلام خواهد شد.

از آنجا كه استخراج تقویم قمری فرآیندی نیست كه بتوان آن را ماه به ماه انجام داد و نتیجه را به مردم اعلام كرد ، از گذشته‌های دور منجمان سعی كرده‌اند با بهره‌گیری از محاسبات نجومی رؤیت‌پذیری هلال ماه را بررسی و به این ترتیب تقویم سالانه را متكی بر پیش‌بینی‌های علمی به جامعه ارائه كنند. نگاهی به تقویم رسمی كشور در سال 1399 نشان می‌دهد استنباط شورای تقویم دانشگاه تهران به‌عنوان مرجع قانونی استخراج‌كننده تقویم در كشور برای آغاز ماه مبارك رمضان، 30 روزه در نظر گرفتن ماه شعبان بوده است. اما چرا و بر چه اساسی امسال ماه شعبان 30 روزه پیش‌بینی و اعلام شده است؟
لحظه تولد «ماه نو»

می‌دانید كره ماه، قمر زمین است و تقریبا هر 5/29 روز زمین یك بار، یك دور به گرد زمین می‌چرخد. براساس این‌كه ماه در مدار گردش به دور زمین چه زاویه‌ای نسبت به زمین و خورشید داشته باشد، در شب‌های مختلف هلال ماه را به شكل‌های گوناگون و در ساعات مختلفی از شب یا روز در آسمان خواهیم دید. در هر ماه از نظر نجومی لحظه‌ای وجود دارد كه آن را «ماه نو» (New Moon) می‌نامند و آن لحظه‌ای است كه به ترتیب مراكز سه كره خورشید، ماه و زمین در فضا روی یك صفحه واقع می‌شود. به این ترتیب از دید ما در كره زمین، كره ماه در آسمان درست در جلوی خورشید یا در فاصله‌ای بسیار نزدیك به آن دیده می‌شود.

به این ترتیب روشنایی شدید خورشید از یك طرف و قرارگرفتن سمت تاریك ماه رو به زمین، شانسی برای تشكیل شدن هلال ماه و رؤیت آن برای ما باقی نمی‌گذارد. پس نتیجه می‌گیریم پس از «لحظه ماه نو» با وجود آن‌كه ماه قمری جدید از نظر نجومی آغاز می‌شود و كره ماه گردش جدیدی را به دور كره زمین آغاز می‌كند، با این حال نزدیكی‌اش به خورشید باعث می‌شود به هیچ وجه، چیزی از ماه و هلالش دیده نشود. در نظر داشته باشید

لحظه ماه نو برای ماه مبارك رمضان امسال (1441 هجری قمری) ساعت 6 و 55 دقیقه و 48 ثانیه صبح پنجشنبه چهارم اردیبهشت رخ خواهد داد و در طول روز قرص ماه در فاصله‌ای چسبیده به قرص خورشید در آسمان است و تا لحظه غروب خورشید فاصله، زاویه‌ای مختصری پیدا می‌كند.

چرا شامگاه فرداشب، هلال ماه دیده نمی‌شود؟

برای این كه هلال ماه در شامگاه پنجشنبه چهارم اردیبهشت با چشم غیرمسلح یا حتی با دوربین دوچشمی و تلسكوپ رؤیت شود لازم است پس از لحظه ماه نو دست‌كم بیشتر از حدود 12 ساعت بگذرد (11 ساعت و 40 دقیقه، ركورد جهانی سید محسن قاضی میرسعید) و در این مدت ماه از نظر زاویه‌ای حداقل بیشتر از هفت درجه (7.3 درجه، ركورد جهانی محسن شریفی) در آسمان از خورشید دور شود تا بتوانیم شانسی برای دیدن هلال ماه با تلسكوپ یا دوربین دوچشمی داشته باشیم.

برای این‌كه بتوانیم هلال ماه را با چشم غیرمسلح ببینیم این زمان‌ها و عددها بیشتر هم می‌شود و مطابق ركوردهای رؤیت هلال ثبت شده در جهان دست‌كم باید بیش از حدود 16 ساعت از لحظه ماه نو گذشته باشد و ماه نیز تقریبا بیشتر از 14 درجه از خورشید دور شده باشد تا هلال بسیار باریك اول ماه را بتوان در روشنایی آسمان پس از غروب خورشید تشخیص داد. اما دشواری ماجرا اینجاست كه با غروب خورشید به علت نزدیك بودن موقعیت ماه در آسمان به خورشید، بدیهی است دقایق كوتاهی برای رؤیت هلال ماه فرصت داریم، زیرا ماه با گذشت ثانیه‌ها آرام‌آرام به لحظه غروب خود نزدیك می‌شود.

بیایید برای نمونه، رؤیت‌پذیری هلال ماه مبارك رمضان را برای شامگاه فردا پنجشنبه 29 شعبان 1441 در تهران بررسی كنیم. زمان غروب آفتاب تهران برای فردا حدود ساعت 19 و 44 دقیقه است. در این لحظه حدود 11.5 ساعت از لحظه ماه نو گذشته است و قرص ماه حدود 6.5 درجه از خورشید فاصله دارد.

با مقایسه این اعداد با مقادیر ركوردهای حداقلی برای رؤیت‌شدن هلال ماه با تلسكوپ در می‌یابیم شانسی برای دیدن این هلال باریك در تهران نخواهیم داشت. بررسی این وضعیت برای سایر شهرهای كشور نیز در مورد رؤیت‌پذیری هلال ماه برای پنجشنبه چهارم اردیبهشت 99 وضع مشابهی دارد. تنها در بخش جنوب‌غربی كشور احتمال بسیار ضعیفی برای رؤیت هلال با تلسكوپ‌های بسیار قوی از سوی رصدگران بسیار باتجربه وجود دارد كه این موضوع نیز قابل تعمیم به كل كشور نخواهد بود و در تصمیم‌گیری برای اعلام اول ماه و ارائه گزارش به رهبر انقلاب به طور یقین مدنظر كارشناسان ستاد استهلال قرار خواهد گرفت.

در تصویر بالا، نمای شبیه‌سازی‌شده با نرم‌افزار Starry Night Pro را از موقعیت ماه و خورشید در لحظه غروب خورشید در آسمان شامگاه فردا پنجشنبه 29 شعبان را ملاحظه می‌كنید. می‌بینید چقدر هلال ماه در این روز نزدیك به خورشید است.

فردا پنجشنبه و در لحظه غروب خورشید، هلال ماه فقط 3 درجه از افق تهران ارتفاع دارد و حدود 18 دقیقه پس از غروب خورشید، هلال بسیار باریك و دیده‌نشدنی ماه نیز غروب می‌كند. در نقشه راست نیز وضع رؤیت‌پذیری هلال ماه در كشورها و قاره‌های مختلف جهان را می‌بینید كه با نرم‌افزار Accurate Time محاسبه شده است. همان‌طور كه مشاهده می‌كنید پهنه سرزمینی ایرانی در ناحیه سفید است. در تمام مناطقی كه در ناحیه سفیدرنگ نقشه قرار گرفته‌اند هلال ماه در شامگاه پنجشنبه چهارم اردیبهشت قابل رؤیت نخواهد بود.

هلال ماه در شامگاه جمعه 5 اردیبهشت چطور دیده می‌شود؟

براساس اصول استخراج تقویم هجری قمری، چنانچه هلال ماه در شامگاه روز بیست و نهم ماه قمری دیده نشود، فردای آن‌روز، روز سی‌ام ماه اعلام خواهد شد. حال اگر به هر دلیلی هلال ماه در شامگاه سی‌ام هم دیده نشود، از آنجا كه 31 روزه بودن ماه در تقویم قمری بی‌معنی است، تحت هر حالتی روز بعد، روز اول ماه قمری بعدی خواهد بود.

با توجه به مشخصه‌های نجومی ماه در شامگاه پنجشنبه 29 شعبان، هلال ماه در شامگاه جمعه 30 شعبان برای تمام كشور و بخش‌های وسیعی از مناطق جهان به آسانی با چشم غیرمسلح رؤیت‌پذیر است.

در اینجا برای نمونه وضع رؤیت‌پذیری هلال ماه مبارك رمضان را برای جمعه پنجم اردیبهشت در تهران بررسی می‌كنیم. زمان غروب آفتاب تهران برای جمعه 30 شعبان 1441 حدود ساعت 19 و 45 دقیقه
است. در این لحظه بیش از 33 ساعت از لحظه ماه نو گذشته و قرص ماه حدود 16.5 درجه از خورشید فاصله گرفته است.

با مقایسه این اعداد با مقادیر ركوردهای حداقلی برای رؤیت‌شدن هلال ماه با تلسكوپ و همین‌طور چشم غیرمسلح در می‌یابیم این هلال ماه به‌آسانی هنگام غروب خورشید و در حالت مطلوب به هنگام اذان مغرب به افق تهران با چشم غیرمسلح برای همه شهروندان تهرانی قابل رؤیت خواهد بود. بررسی این وضعیت برای سایر شهرهای كشور نیز در مورد رؤیت‌پذیری هلال ماه شب سی‌ام شعبان برای جمعه چهارم اردیبهشت 99 وضع مشابهی دارد.

در تصویر بالا چپ، نمای شبیه‌سازی‌شده با نرم‌افزار Starry Night Pro را از موقعیت ماه و خورشید در لحظه غروب خورشید در آسمان شامگاه جمعه 30 شعبان ملاحظه می‌كنید. می‌بینید هلال ماه در مسیر گردش به دور كره زمین، نسبت به روز قبل از خورشید در لحظه غروب فاصله قابل ملاحظه‌ای یافته است. از نظر نجومی، هلال ماه در لحظه غروب خورشید بیش از 13 درجه از افق تهران ارتفاع دارد و حدود 74 دقیقه پس از غروب خورشید، هلال ماه نیز غروب می‌كند.

در این حالت هلال نازك شب اول ماه مبارك رمضان حدود 2 درصد قرصش روشن است و منظره بسیار زیبایی را بر فراز افق مغرب خواهد ساخت؛ نمایی فراموش‌نشدنی برای دوستداران ماه میهمانی خدا كه می‌خواهند نیت یك ماه روزه‌ داری كنند.

در نقشه زیر وضع رؤیت‌پذیری هلال ماه در كشورها و قاره‌های مختلف جهان را می‌بینید كه با نرم‌افزار Accurate Time محاسبه شده است. همان‌طور كه مشاهده می‌كنید پهنه سرزمینی ایران در ناحیه سبزرنگ قرار گرفته است.

در تمام مناطقی كه در ناحیه سبز نقشه قرار گرفته‌اند هلال ماه در شامگاه جمعه پنجم اردیبهشت به آسانی دیده می‌شود و آغاز اولین شب ماه مبارك رمضان را نوید می‌دهد.

وقتی محاسبه هست چرا رؤیت هلال؟!

این سوال رایجی است كه خیلی‌ها می‌پرسند و البته حق هم دارند؛ پرسشی منطقی است. پاسخش این است كه اقدام برای رؤیت هلال «یك اقدام مذهبی» و برآمده از سنت رسول خدا و با توجه به تأكیدهای ائمه علیهم‌السلام انجام می‌شود. به این معنی كه طبق آنچه فقها از احادیث ائمه علیهم‌السلام استنباط می‌كنند، اقدام برای رؤیت هلال (استهلال) با وجود نتایج محاسبات نجومی اعلام شده از سوی منجمان كماكان واجب است. در این میان حكم فقها در بحث «راه‌های اثبات اول ماه» بر حسب این‌كه فرد مسلمان نسبت به منجمان «اطمینان» داشته باشد یا براساس آن نسبت به رؤیت‌پذیر بودن یا نبودن هلال در شامگاه بیست و نهم ماه قمری «یقین» پیدا كند بحثی جالب با احكام متنوع است . در صورتی كه مایلید در این باره بیشتر بدانید لازم است به رساله‌های توضیح‌المسائل مراجع تقلید شیعیان مراجعه كنید.

واقعا‌‌‌ امسال رمضان 29 روزه است؟

براساس تقویم رسمی كشور رمضان امسال 29 روزه خواهد بود. اما بررسی‌های نجومی نشان می‌دهد رصدگران هلال برای رؤیت هلال عید فطر در شامگاه 29 رمضان با تلسكوپ، كار بسیار سختی پیش رو خواهند داشت. در این باره در روزهای پایانی ماه مبارك رمضان و چالش‌هایی كه برای رؤیت این هلال منجمان و رصدگران را گرفتار خواهد كرد بیشتر خواهم نوشت.

آیا عربستان جمعه را اول ماه اعلام می‌كند؟

از جمله بحث‌هایی كه هر ساله در آستانه ماه مبارك رمضان در فضای مجازی داغ می‌شود و بالا می‌گیرد و معمولا هم به نتیجه‌ای نمی‌رسد این است كه «عربستان و تركیه و امارات و حتی مالزی و دیگر كشورهای اسلامی امروز را اول ماه اعلام كرده‌اند، اما ایران و علمای شیعیان در عراق و لبنان روز بعد را!»

البته كه حق دارید تعجب كنید از این تفاوت در اعلام آغاز اول ماه میان كشورهای اسلامی! اما آیا آن‌طور كه خیلی‌ها فكر می‌كنند این موضوع نیز سیاسی است و با توجه به مصالح پیش می‌رود؟!

اگر بخواهیم ماجرا را علمی موشكافی كنیم، باید بدانیم ریشه این اختلاف به تفاوت در قاعده استخراج تقویم قمری در عربستان و ایران برمی‌گردد. قواعد استخراج تقویم در عربستان با ایران با مذهب رسمی شیعه 12 اثنی‌عشری متفاوت است. شیعیان بر اساس تأكیدات ائمه (علیهم‌السلام) آغاز و پایان ماه قمری را به‌كلی مبتنی بر «رؤیت هلال ماه» انجام می‌دهند، در حالی كه در عربستان با وجود اقدام به رؤیت هلال بر اساس تأكیدات پیامبر اكرم ؟ص؟، قاعده استخراج تقویم بر مبنای قرار داشتن یا نداشتن ماه پس از غروب خورشید بر فراز افق مبتنی شده است. به این معنی كه منجمان عربستان سعودی لحظه
«ماه نو» را محاسبه می‌كنند و اگر در زمان غروب خورشید ماه بر فراز افق قرار داشت و پس از خورشید غروب كرد، فردا روز اول ماه است. اما اگر ماه زودتر از خورشید غروب كرد و بالای افق نبود، در این صورت فردا روز سی‌ام ماه قمری و روز بعد، روز اول ماه قمری بعدی در عربستان خواهد بود. در عربستان شهادت دو مرد عادل برای اثبات رویت هلال در هر منطقه کافی است. در شرایطی که این کار در عربستان در مقایسه با ایران به صورت کارشناسی شده و در سطح وسیع صورت نمی‌گیرد و احتمال بروز اشتباه در تشخیص هلال و اعلام اول ماه نسبت به ایران بسیار بالاتر است.

همین تفاوت در قاعده موجب شده در بیشتر سال‌ها اول ماه رمضان یا شوال، یك روز زودتر از ایران در عربستان اعلام شود و بیشتر كشورهای اسلامی نیز در این زمینه از حكم عربستان سعودی تبعیت می‌كنند و آغاز و پایان ماه مبارك رمضان را رسما اعلام می‌كنند؛ فارغ از این‌كه آیا واقعا هلال ماه در عربستان رؤیت‌پذیر بوده یا اصلا رؤیت شده باشد! این تفاوت در قاعده تقویمی باعث شده در برخی سال‌ها اعلام اول ماه در ایران و عربستان همزمان با هم رخ بدهد و در بیشتر سال‌ها با یك روز تأخیر از جانب ایران اول ماه اعلام شده است. سال‌هایی را هم داشته‌ایم كه با توجه به ویژگی‌های نجومی ماه و تفاوت قاعده ایران و عربستان در استخراج تقویم هجری قمری، اعلام اول ماه در ایران با دو روز تأخیر نسبت به عربستان اعلام شده است!

در این میان جالب است كه حتی دیده شده در مورادی در برخی از كشورهای اسلامی هلال ماه در شب مورد نظر به هیچ وجه از نظر نجومی رؤیت‌پذیر نبوده است اما آن كشورها با توجه به قاعده و قانون اعلام آغاز و پایان ماه مبارك رمضان بر اساس تبعیت از عربستان عمل كرده‌اند. از این رو صرف نظر از این‌كه عربستان در زمینه آغاز و پایان ماه مبارك رمضان امسال چه روزی را اعلام كند، توجه داشته باشید آنچه در ایران در بحث رؤیت هلال ماه با نظارت ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری انجام می‌شود كاملا براساس سنت و اصول استخراج تقویم هجری قمری برآمده از احادیث ائمه شیعه (ع) انجام می‌شود. این فرآیند دست‌كم در 20 سال گذشته به‌صورت كارشناسی با توجه به محاسبات علمی نجومی، با تلسكوپ و دوربین‌های دوچشمی قوی و زیر نظر كارشناسان نجــوم متخصـص و آمـــوزش‌دیده پیش می‌رود. اطمینان داشته باشید با توجه به روز آغاز اعلام ماه مبارك رمضان كه در معین شدن شب‌های قدر نیز مؤثر است، حساسیت‌های لازم از سوی رصدگران هلال ماه و كارشناسان ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری در نظر گرفته می‌شود.

کاظم کوکرم - دبیر گروه دانش / روزنامه جام جم