مشق‌ها رو بنویسیم یا نه؟

بررسی این موضوع شاید برای ما مقوله تازه‌ای باشد، اما پژوهشگران فراوانی تاکنون در نقاط دیگر دنیا به آن پرداخته‌اند. یادمان باشد که روزگاری نه‌چندان‌دور، تنبیه بدنی نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از آموزش بود. در آن زمان اغلب معلمان (و حتی برخی از والدین) معتقد بودند تنبیه بدنی دانش‌آموز، می‌تواند جلوی بازیگوشی او را بگیرد و او را در درس‌خواندن جدی‌تر کند! اما بین این تصورات خیالی و واقعیت‌های جامعه تفاوت وجود دارد.
پژوهش درباره تأثیر تکالیف درسی، دست کم به ابتدای قرن بیستم میلادی برمی‌گردد و جالب این که هیچ‌وقت نتایج این مطالعات منجر به حکم قطعی‌ای نشده است. به‌عنوان نمونه بد نیست نگاهی بیندازید به مقاله اولریش تراوتین (Ulrich Trautwein) و اولاف کلر (Olaf Köller) با این عنوان: «رابطه تکلیف درسی و موفقیت؛ همچنان یک معما»! آنها توضیح داده‌اند با وجود سابقه طولانی تکلیف درسی در مدارس، تأثیر مثبت آن در بهترین حالت تنها در شرایط خاصی پذیرفته شده است. از طرفی پژوهش در این زمینه به شدت به سن دانش‌آموزان و تعریف ما از موفقیت تحصیلی وابسته است. بنابراین نمی‌توان به دنبال یک حکم کلی بود.
به صورت خلاصه چیزی که امروزه می‌دانیم این است که تکلیف درسی، در میان نوجوانان (12 تا 18 ساله) احتمالا مفید است و می‌تواند مهارت‌های درسی را افزایش دهد، اما در میان کودکان (زیر 12 ساله) این‌طور نیست. بلکه تا حدی منجر به ضعف تحصیلی می‌شود.
به طور کلی هفت دلیل برای تجویز تکالیف درسی مطرح می‌شود:
1- تمرین بیشتر که لازمه یادگیری بهتر است.
2- مشارکت جدی‌تر دانش‌آموزان در روند تحصیلی.
3-ایجاد بستری برای ارتباطات فرزندان با والدین در منزل.
4- منظم و قاعده‌مند کردن روند تحصیلی دانش‌آموزان.
5- افزایش روابط عمومی دانش‌آموزان.
6- تنبیه دانش‌آموزانی که درسشان ضعیف است.
در میان این اهداف، معمولا تأکید بیشتر روی پیشرفت دانش‌آموزان است. اپستِین (Epstein) و جویس (Joyce) در مقاله‌ای که در سال 1367/ 1988 منتشر شد، این پرسش را بررسی کردند که آیا ارائه تکالیف موجب پیشرفت درسی دانش‌آموزان می‌شود؟ در این مقاله اطلاعات مربوط به 16 مدرسه در مریلند، از حیث حجم تکالیف درسی و میزان موفقیت دانش‌آموزان در ریاضیات و خواندن متن بررسی شده بود. نتیجه‌ای که آنها در چکیده مقاله‌یشان بیان کردند، بسیار ساده و سرراست بود: «ارتباط بین تکلیف و موفقیت درسی، به اندازه‌ای نیست که بتوانیم بفهمیم چه موقع تکلیف درسی برای آموزش مؤثر است. از نظر ما معلوم نیست که افزایش تکالیف درسی، مفید است یا نه». این تنها مقاله‌ای نیست که این سوال را بررسی کرده و به چنین نتیجه‌ای رسیده‌است.
رابطه استرس و تکلیف درسی
از طرف دیگر نتایج تحقیقات نشان می‌دهد تکالیف درسی، استرس را در میان دانش‌آموزان و والدینشان افزایش می‌دهد و باعث می‌شود وقت کمتری برای سایر فعالیت‌ها (مثل خواب، ورزش، بازی و ...) داشته باشند. خود این موضوع به عقیده برخی صاحب‌نظران دلیل کافی برای لزوم کاهش حجم تکالیف است. ضمنا می‌دانیم حجم بالای تکلیف درسی (بیش از یک یا یک و نیم ساعت) در همه سنین نتیجه بدتری دارد. یک نکته جالب دیگر این است که معمولا دانش‌آموزان ضعیف‌، سود بیشتری در مقایسه با دانش‌آموزان قوی‌تر، از تکلیف درسی می‌برند. اما در عمل معمولا به دانش‌آموزان قوی‌تر تکالیف بیشتری داده می‌شود.
نتایج پژوهشی که سال 1371/ 1992 توسط چونگ و لیونگ نگای (Cheung & Leung-Ngai) بین نزدیک به 2000 دانش‌آموز هنگ‌کنگی انجام شد، نشان داد انجام تکلیف درسی نه‌تنها باعث ایجاد استرس و اضطراب می‌شود، بلکه مشکلات جسمی‌ای مانند سردرد و دل‌درد را هم در دانش‌آموزان ایجاد می‌کند. دانش‌آموزانی که به دلیل انجام ندادن تکالیف، توسط والدین یا دوستانشان تحقیر یا مؤاخذه شده‌بودند، بیش از دیگران علائم افسردگی داشتند و 2/2 درصد دانش‌آموزان گفته‌بودند به این دلیل «همیشه» به خودکشی فکر می‌کنند.
حاصل پژوهش دیگری که شرکت مِت‌لایف (MetLife) در سال 1386/ 2007 روی دانش‌آموزان آمریکایی انجام داد، نشان دادند 89 درصد این دانش‌آموزان استرس ناشی از تکالیف درسی را حس می‌کنند. در این میان 34 درصد این فشار را «زیاد» یا «خیلی زیاد» اعلام کرده بودند. این استرس در میان دانش‌آموزان دبیرستانی بیشتر آشکار بود و بین بسیاری از آنها به بی‌خوابی منجر شده‌ بود.
ارتباط با بروز مشکلات خانوادگی
پژوهش کوهن (Kohn) در سال 1385/ 2006 ادعا کرد تکالیف درسی از عوامل مشکلات خانوادگی است و کیفیت زندگی خانواده‌ها را کاهش می‌دهد.
گالوی، کونر و پاپ (Galloway, Conner & Pope) در سال 1392/ 2013 به سراغ 4317 دانش‌آموز دبیرستانی آمریکایی در مدارس خاص رفتند و متوجه شدند این دانش‌آموزان بیش از سه ساعت در روز به انجام تکالیف درسی می‌پردازند. 72 درصد این دانش‌آموزان دچار استرس تکالیف درسی بودند و در 82 درصد آنها علائم بیماری‌های جسمی دیده می‌شد. این دانش‌آموزان به طور میانگین شش ساعت و 48 دقیقه می‌خوابیدند که کمتر از میزان استاندارد و توصیه شده خواب برای آنهاست. این مساله تناقض جالبی را نشان می‌دهد: معمولا دانش‌آموزانی که درسشان ضعیف است رها می‌شوند، در حالی که اتفاقا آنها به تمرین بیشتر برای پیشرفت نیاز دارند. اما وقتی دانش‌آموزی نمرات خوبی دارد به مدارس خاص و ویژه می‌رود و از او خواسته می‌شود تکالیف بیشتری انجام دهد.
نتیجه‌ای که دنیا به آن رسیده
اکنون باوجود این‌که پژوهشگران قبول دارند تکلیف درسی برای دانش‌آموزان متوسطه اول و دوم (و نه دوره ابتدایی) می‌تواند تا اندازه‌ای مفید باشد، اما توجه ما را به زوایای دیگری از آن، مانند حجم بالا و میزان استرس و فشار تکالیف درسی جلب کرده‌اند. معروف است که آمریکایی‌ها در دوران جنگ سرد، با هدف پیشتازی علمی به دانش‌آموزانشان فشار زیادی می‌آوردند و از آنها تکالیف زیادی می‌خواستند. اما با پایان جنگ سرد در اوایل دهه 1370/ 1990 متوجه اشتباهشان شدند و این تب در میانشان فروکش کرد.
مدارس اروپایی نیز امروزه به پیروی از سنت تحصیلی کشورهای اسکاندیناوی، نسخه‌های بسیار به‌روزتری برای آموزش در پیش گرفته‌اند و دیگر خبری از تکالیف درسی به شیوه قدیمی نیست.معمولا وقتی درباره وضعیت آموزش و پرورش در ایران صحبت می‌شود، تصور می‌کنیم تعدادی مدیر عالی‌رتبه با تصمیم‌گیری‌هایشان نقش اساسی را ایفا می‌کنند، اما یادمان نرود که بخشی از ماجرا مربوط به انبوه معلمان و والدین است. معلمان و والدین هستند که گاهی بیش از حد به دانش‌آموزان فشار می‌آورند یا رقابت درسی و تحصیلی را برای او به یک رقابت مرگ و زندگی تبدیل می‌کنند.
امروزه در مدارس ابتدایی ما سنجش توصیفی جایگزین نمره‌دهی‌های عجیب پیشین (با دقت 25/0 از 20 نمره) شده‌است. این مساله واقعا گام مثبتی به سمت جلو است. اما به شرطی که معلمان و والدین نیز به خوبی با آن همراه شوند. هنوز بعضی از والدین به معلم فرزندشان می‌گویند: «نمره فرزندم را گوشه برگه بنویس تا خودم در جریان باشم.» این حرف‌ها نشان می‌دهد هنوز ذهن‌ اغلب ما با همان نگاه‌های قدیمی به مساله آموزش و پرورش نگاه می‌کند. امیدوارم این اطلاعات برای کسانی که دلسوزانه به موضوع نگاه می‌کنند، مفید باشد و در ایران نیز شاهد نگاه عمیق‌تری به این مساله باشیم.

سیدامیر موسوی

کارشناس ارشد تاریخ علم