سمفونی رنگ‌ها و طرح‌ها

شهر ممقان در 42 کیلومتری شهرستان تبریز واقع شده و به جهت صنعت نخودپزی و همچنین سوزن‌دوزی شهرتی دست و پا کرده و اکثر زنان و دخترانش با پاک کردن نخود و ممقان‌دوزی نقش زیادی در چرخه اقتصادی خانواده‌ها ایفا می‌کنند. این هنر در گذشته برای تزیین لباس‌های محلی استفاده می‌شد، ولی اکنون به دلیل عدم استفاده از آن نوع لباس‌ها، بیشتر برای تهیه رومیزی، قاب دیواری، زیر لیوانی، زیر بشقابی، جا قلمی، کوسن، کمربند، کفش، جلیقه و … استفاده می‌شود.
رشته هنری ممقان‌دوزی که به شکل خانگی در ممقان رواج دارد و ساعات فراغت زنان و دختران خانه‌دار را به خود اختصاص داده، الهام گرفته از فرهنگ بومی منطقه است و رگه‌هایی ناب از فرهنگ و فولکلور منطقه در آن به چشم می‌خورد. اما متاسفانه این هنر ارزشمند با ورود مواد اولیه نامرغوب به بازار و دلالان سودجو و در کنار آن صنعت سودآور نخودپزی آن‌طور که باید معرفی نشده و می‌رود که رفته‌رفته از نقطه اوج و شکوفایی خود فاصله بگیرد.
بانوی احیاکننده
یکی از بانوانی که در چند سال اخیر با تلاش شبانه‌روزی در احیای این هنر زیبا گام برداشته و با کمک میراث فرهنگی استان و دیگر بانوان ممقان‌دوز شهر در احیای مجدد آن برآمده، هنرمندی است به نام فهیمه ایمنی. ایمنی حدود دو سال پیش با کمک بانوان دوزنده اقدام به ثبت شرکت تعاونی سوزن‌دوزی ممقان کرد تا از طریق آموزش دادن آن به کارآموزان جدید و حمایت از سوزن‌دوزی ممقان و هنرمندان سوزن‌دوز این شهر و بازاریابی برای فروش راحت‌تر محصولات هنری زنان روستایی، گامی بزرگ در حفظ و احیای مجدد این هنر ارزشمند بردارد. این بانوی هنرمند ممقانی در خصوص این تعاونی به جام‌جم می‌گوید: با تشکیل شرکت تعاونی و همکاری تعداد زیادی از بانوان و دختران هنرمند ممقان‌دوز توانستیم در نمایشگاه‌های متعددی شرکت کرده و این هنر نفیس و چشم‌نواز را به هنردوستان دیگر شهرهای کشور معرفی کنیم و با یافتن چند خریدار عمده و نیز با مکاتبه با برخی ادارات، زمینه‌ای فراهم شد تا به منظور حمایت از این هنر، تولیدات ما را به عنوان کادو خریداری کرده و به مهمانان خود اهدا کنند.
طرح‌های ذهنی
این تولیدکننده درباره شیوه دوخت و ایجاد نقش و طرح‌های سوزن‌دوزی ممقان چنین توضیح می‌دهد: در سوزن‌دوزی با استفاده از نخ‌های رنگی، همه سطح پارچه با طرحی که دوزنده در ذهن دارد پر می‌شود.
او سوزن‌دوزی ممقان را ذهنی و ملهم از برداشت‌ها و بینش‌های شخصی هنرمندان از طبیعت معرفی کرده و به می‌گوید: بنابراین بیشتر طرح‌ها شامل‌ گل و بوته‌های تمثیلی است که با تنها ابزار کار سوزن‌دوزان، یعنی یک‌ سوزن‌ چهار سانتی معمولی‌ و یک‌ انگشتانه‌ خیاطی روی پارچه نقش می‌بندد.
رونق اقتصادی خانوارهای ممقانی
به گفته مدیرعامل شرکت تعاونی ممقان‌دوزی، بیش از نیمی از زنان و دختران ممقانی اوقات فراغت خود را با این هنر سپری می‌کنند و حدود یک‌سوم بانوان به عنوان شغل از این هنر ارتزاق کرده و نقشی در فعالیت‌های اقتصادی خانواده ایفا می‌کنند. ایمنی با تایید این‌که در سال‌های اخیر صنعت نخودپزی جای هنر - صنعت ممقان‌دوزی را گرفته، می‌افزاید: متاسفانه چون دستمزد صنعت نخودپزی و پاک کردن نخود، بیشتر از ممقان‌دوزی است، افراد زیادی به این صنعت تمایل نشان می‌دهند، اما در این میان افرادی هم هستند که علی‌رغم دستمزد پایین ممقان‌دوزی به این هنر مشغولند و با جان و دل از آن حمایت می‌کنند.
گلایه‌ای از میراث فرهنگی
وی از نحوه عملکرد فروشگاه‌های صنایع دستی وابسته به سازمان میراث فرهنگی هم گلایه‌مند است و می گوید این سازمان با قیمت‌گذاری غیرمنصفانه خود سبب شده تا سوزن‌دوزان ممقانی تمایل چندانی برای فروش آثارشان به این سازمان نداشته باشند.
نمایشگاه‌ها فرصتی برای رونق ممقان‌دوزی
این تولیدکننده در بخش دیگری از اظهاراتش با اشاره به ناشناخته بودن هنر سوزن‌دوزی ممقان می‌گوید، تا این لحظه فاکتور خلاقیت تاثیر چندانی در معرفی این هنر به بازار نداشته و آنچه سبب شده تا این هنر قدیمی از انزوا خارج شود، وجود نمایشگاه‌هایی است که هر از گاهی در گوشه و کنار کشور با حضور سوزن‌دوزان ممقانی تشکیل می‌شود. اما با این همه متاسفانه بازار فروش کالاهای سوزن‌‌دوزی از رونق چندانی برخوردار نیست و با این‌که ابتکارات بسیاری در تولید محصولات به کار می‌بریم، هنوز نتوانسته‌ایم فروش مناسبی داشته باشیم.
به اعتقاد ایمنی، شرکت در نمایشگاه‌های مختلف راهکاری برای معرفی ممقان‌دوزی به طرفداران صنایع‌دستی است اما شرکت در نمایشگاه‌ها نیز همواره با سود همراه نیست و با توجه به این‌که غالبا نمایشگاه‌ها غیررایگان هستند و شرکت‌کنندگان برای دریافت غرفه خود باید پول بپردازند همیشه با درآمد مناسب مواجه نیست.

مشکلات ممقان‌دوزی و ممقان‌دوزها
فهیمه ایمنی درخصوص مشکلات عمده این هنر دست‌دوز می‌گوید: یکی از مشکلات ما در این حوزه رکود بازار و عدم استقبال هنردوستان از این هنر است. هرچند در یکی دو سال اخیر با راهنمایی برخی هنرمندان بانو و تهیه نخ‌های باکیفیت بالا و قابل شست‌وشو سعی در اصلاح فرآیند تولید داشتیم، اما متاسفانه تعدادی از هنرمندان با استفاده از مواد اولیه نامرغوب که قابل شست‌وشو نبوده و دوام کمتری دارند اقدام به تولید این هنر می‌کنند که این امر به رکود بازار فروش این هنر منجر شده است. به گفته این بانوی هنرمند بیمه هنرمندان فعال در این هنر- صنعت مشکل دیگر آن است. متاسفانه اکثر بانوان که شاید سابقه آنها به بیش از 40 سال هم می‌رسد به دلیل عدم آشنایی و ندانستن مراحل اداری بیمه نشده‌اند و علی‌رغم مکاتباتی که با مسؤولان مربوط انجام گرفته تابه حال نتیجه‌ای حاصل نشده و اکنون این هنرمندان با بیش از 50 سال سن از کار افتاده‌اند و هیچ حقوقی ندارند.
وی ادامه می‌دهد: اگر بخواهیم جنسی با کیفیت بسیار عالی به بازار عرضه کنیم باید آن را با نخ ابریشم طبیعی تهیه کنیم که این امر به دلیل گران بودن نخ ابریشم طبیعی مقرون به‌صرفه نیست و باعث می‌شود قیمت تمام‌شده جنس گران درآید و همه قادر به خرید این محصول نیستند. برای همین تقاضا برای تهیه جنس به صورت سفارشی و با نخ ابریشم طبیعی به‌ندرت اتفاق می‌افتد.
این هنرمند اضافه می‌کند: بازار فعلی ظرفیت جذب مشتری با قیمت‌های دلخواه سوزن‌دوزان را ندارد و همین سبب شده تا عده‌ای از تولیدکنندگان به استفاده از محصولاتی با الیاف ویسکوز یا استات به جای ابریشم روی آورند که این امر تا حد زیادی به اصالت و نفیس بودن تولیدات ضربه می‌زند و در ضمن دوام و شفافیتی که در کارهای ابریشم‌دوزی وجود دارد در تولیدات مصنوعی وجود نخواهد داشت.

سعیده دلال‌علیپور

ایران