پیشگامان درمان ناباروری

این روزها بازار ژن‌ها و سازوکارهای درون‌سلولی برای درک بهتر واکنش‌های بدن و علل ایجاد بیماری بسیار داغ است. هر روز در وبگاه‌های علمی با مقالات جدیدی روبه‌رو می‌شویم که از کشف جدیدی از عملکرد ژن‌ها، تعامل‌شان با محیط پیرامون و نقش‌شان در بروز بیماری‌های مختلف خبر می‌دهد. برگزاری کنگره بین‌المللی رویان به عنوان یکی از مهم‌ترین رویدادهای علمی کشور بار دیگر فرصتی فراهم کرد تا محققان حوزه تحقیقات ناباروری از سراسر دنیا دور هم گرد آمده و آخرین دستاوردهایشان را به اشتراک بگذارند.
برخلاف چند سال گذشته براساس تصمیم‌گیری شورای جایزه بین‌المللی کاظمی، در کنگره امسال خبری از برنده این جایزه نبود و به گفته دکتر عبدالحسین شاهوردی، رئیس پژوهشگاه رویان این جایزه از سال آینده به صورت دوسالانه به برترین پژوهشگران حوزه ناباروری و زیست‌فناوری اعطا خواهد شد.
برگزیدگان کنگره نیز امسال کم‌شمارتر از سال پیش بودند.
از میان 503 طرح ارسال شده به دبیرخانه کنگره رویان، 68 طرح به مرحله داوری‌های تخصصی راه یافتند که از میان آنها سه طرح در بخش بین‌الملل از کشورهای استرالیا و آمریکا و فرانسه به عنوان نفرات برتر کنگره اعلام شدند که از میان آنها فقط دکتر جما ایوانس از موسسه تحقیقات پزشکی هادسون استرالیا در افتتاحیه کنگره حاضر بود و یادمان خوش طرح جشنواره رویان را دریافت کرد. در بخش ملی کنگره نیز از دکتر مهدی توتونچی به‌عنوان مجری طرح برگزیده تقدیر شد.

چاقی زنان و افزایش احتمال ناباروری
با پیشرفت‌های فناوری و گسترش زندگی ماشینی، چاقی و اضافه‌وزن به معضلی رو به رشد در جوامع تبدیل شده است. در کشورهای توسعه‌یافته بیش از 60 درصد زنان در سن باروری پیش از تجربه بارداری، دچار چاقی و اضافه‌وزن می‌شوند. بر اساس مطالعات علمی، این گروه از زنان بیشتر در معرض خطر ناباروری و مشکلات جفت قرار می‌گیرند.
جما ایوانس، محقق استرالیایی و از برگزیدگان بیستمین جشنواره رویان که از طریق شرکت‌کنندگان پیشین این جشنواره با جشنواره رویان آشنا شده است در پژوهشی به مقایسه سطح محصولات نهایی گلیکاسیون پیشرفته (پروتئین‌ها و چربی‌هایی که به دنبال سوخت‌وساز مواد قندی مازاد در بدن برای ذخیره تولید می‌شوند) که سطح آن در افراد چاق به طور سیستماتیک بالا می‌رود، در رحم زنان نابارور چاق و لاغر پرداخته تا مشخص کند آیا این محصولات عملکرد بافت اندومتر رحم را تحت تأثیر قرار داده و اختلالی در لانه‌گزینی جنین و فعالیت طبیعی جفت ایجاد می‌کند یا خیر.
این پژوهشگر استرالیایی در مورد نتایج مطالعاتش به جام‌جم گفت: «براساس یافته‌های ما در رحم افراد چاق به‌دلیل بالاتربودن سطح این محصولات به شکل معنادار، به نوعی محیط رحم برای جنین می‌تواند سمی و خطرناک شود. تقسیم و چسبندگی دیواره رحم در این افراد کاهش می‌یابد و به همین دلیل لانه‌گزینی جنین در رحم و کارکرد جفت با مشکلاتی روبه‌رو می‌شود.» ایوانس در ادامه افزود: «هدف بعدی ما پس از این مطالعات تأمین شرایط سلامت و مناسب برای رشد جنین در رحم و افزایش احتمال باروری خواهد بود. اکنون در حال بررسی اثرات دو دارو برای محدودکردن این مواد شیمیایی خطرناک و بستن مسیر پیام‌رسانی آنها برای رویدادهای بعدی در محیط رحم هستیم. اما در کنار این دو روش درمانی، پیشنهاد سوم و به شدت تأثیرگذار برای افزایش احتمال بارداری در این زنان، تغییر سبک زندگی و رژیم غذایی خواهد بود که حتی نیازی به مصرف دارو و مراجعه به پزشک نیز ندارد.»
دکتر ایوانس به خوانندگان جام‌جم پیشنهاد می‌کند مصرف غذاهای آماده و گوشت (به‌ویژه گوشت قرمز) را محدود کنند. حتی اگر می‌خواهید گوشت مصرف کنید آن را از قبل در ترکیبات اسیدی مانند آبلیمو بخوابانید تا احتمال تشکیل این ترکیبات سمی کاهش پیدا کند. همچنین توجه ویژه به غذاهای سالم، میوه‌ها و سبزیجات خام یا کم و سریع پخته شده و غلات کامل در وعده‌های غذایی می‌تواند تأثیرات مثبت زیادی در رژیم غذایی ایجاد کند.
وی در پاسخ به پرسش جام‌جم درخصوص امکان همکاری علمی بیشتر با محققان پژوهشگاه‌های ایران گفت: «تاکنون تجربه همکاری با پژوهشگاه‌های ایرانی را نداشته‌ام اما با توجه به فعالیت‌های خوبی که در پژوهشگاه رویان صورت گرفته و تمایلی که برای همکاری‌های بین‌المللی دارند و همچنین محققان خوب این پژوهشگاه که با آنها در این کنگره آشنا شده‌ام، فکر می‌کنم در آینده نزدیک این همکاری‌ها شکل بگیرد.»

قدم اول، شناسایی دقیق ژن‌ها
در بخش ملی بیستمین جشنواره بین‌المللی رویان، دکتر مهدی توتونچی، عضو هیات‌ علمی گروه ژنتیک پژوهشگاه رویان، برای پژوهشی با عنوان «استفاده از مطالعات ژنومیک برای درک سازوکارهای مؤثر در نقایص اسپرم» موفق به کسب لوح این جشنواره شد.
وی در گفت‌وگو با جام‌جم، ضمن اشاره به اهمیت شناسایی دقیق ژن‌های دخیل در بیماری‌های ژنتیکی، تصریح کرد: «15 درصد از عوامل ژنتیکی دخیل در مشکلات نازایی هنوز شناسایی و کشف نشده‌اند که این نشان از میزان آگاهی ناکافی ما در مورد این عوامل است. به همین علت ما در گروه ژنتیک پژوهشگاه رویان تمرکز خود را بر شناسایی ژن‌هایی معطوف کرده‌ایم که اختلال در آنها یا عملکردشان منجر به مشکلات نازایی - چه در زنان و چه در مردان - می‌شود و مثلا به سقط‌های مکرر، بیماری‌های اندومتریوز، مشکلات تخمدان، آزواسپرمی و اختلالات عملکردی اسپرم می‌انجامد.»
دکتر توتونچی در ادامه افزود: «40 درصد از مردانی که مشکل ناباروری دارند، دارای اختلالات حرکتی اسپرم هستند که با روش‌های کمک‌بارداری می‌توانند صاحب فرزند شوند. اما در این حالت، اگر این اختلال وابسته به عوامل ژنتیکی باشد، به نسل‌های بعدی نیز می‌تواند منتقل شود. به همین علت شناسایی ژن‌های دخیل در این حوزه علاوه بر این که می‌تواند کمک کند روش‌های درمانی مناسب‌تر و دقیق‌تر برای حل مشکل ناباروری فرد استفاده شود، این آگاهی را در تیم درمانی ایجاد می‌کند که با روش‌های تشخیصی ژنتیکی، پیش از لانه‌گزینی جنین از انتقال این اختلال به نسل‌های بعدی جلوگیری شود.»
این پژوهشگر ایرانی در پاسخ به پرسش جام‌جم در خصوص استفاده از نتایج این پژوهش برای روش ژن‌درمانی توضیح داد: در حال حاضر با توجه به این که ناشناخته‌های بسیاری در حوزه ژنتیک اختلالات ناباروری وجود دارد، در تلاش برای شناسایی هرچه کامل‌تر ژن‌های مؤثر در این حوزه و معرفی آنها هستیم؛ به همین دلیل هنوز به سوی استفاده از روش‌های ژن‌درمانی برای درمان این اختلالات نرفته‌ایم و برنامه‌ای برای استفاده از این روش برای اختلالات ناباروری نداریم.
در مطالعات دکتر توتونچی با کمک روش توالی‌یابی کل ژنوم در افرادی که دارای مشکل حرکتی اسپرم بودند، دو ژن ADCY10 و GFPT2 به عنوان ژن‌های دخیل در این اختلال معرفی شده‌اند.

ازدواج دیرهنگام، مقصر اصلی ناباروری
جشنواره رویان هر سال با انتخاب داوران و سخنرانان برجسته در حوزه پزشکی تولیدمثل، ژنتیک و زیست‌فناوری از سراسر دنیا به برقراری ارتباط محققان داخلی با پژوهشگران شناخته شده کشورهای پیشرو در زمینه درمان ناباروری کمک می‌کند.
پروفسور مسعود خاتمی، از چهره‌های سرشناس حوزه ناباروری در آمریکا که از نامزدان دریافت جایزه نوبل فیزیولوژی 2016 نیز بوده است از سخنرانان مدعو کنگره امسال بود. وی در گفت‌وگو با جام‌جم از فعالیت‌های 45 ساله‌اش برای درمان ناباروری در دانشگاه نیویورک گفت: تلاش من در طول این سال‌ها بیشتر بر روش‌های پیشگیری از بیماری‌ها معطوف شده بود. در آمریکا بر خلاف کشورهای اروپایی نظام سلامت به پیشگیری توجه کافی ندارد، زیرا درمان هزینه بالایی دارد و پزشکان ترجیح می‌دهند از بیماری‌ها پیشگیری نکنند تا درآمدزایی خوبی داشته باشند. وی در طول سال‌های فعالیت علمی خود تلاش زیادی در جهت توسعه روش‌ها پیشگیری از نازایی و آموزش این روش‌ها در دانشگاه‌های آمریکا داشته است.
این پژوهشگر ایرانی همچنین تاکنون موفق به نگارش پنج جلد کتاب و صدها مقاله در حوزه پیشگیری از ناباروری شده است. به عقیده او یکی از عمده‌ترین دلایل ناباروری در جوامع امروزی، ازدواج و اقدام دیرهنگام برای فرزندآوری است. به گفته دکتر خاتمی فریزکردن تخمک در سنین جوانی از بهترین روش‌ها برای کاهش نرخ ناباروری است. وی همچنین در پروژه‌هایی در زمینه سلامت جنسی زنان در کشورهای آفریقایی و آسیای شرقی با سازمان ملل همکاری دارد.
وی درخصوص همکاری‌هایش با مراکز علمی ایران افزود: همواره در تلاش بوده‌ام میان پژوهشگران ایرانی و خارجی ارتباط برقرار کنم. اما در حال حاضر با توجه به شرایط تحریم‌ها کمی امکان همکاری سخت‌تر شده است. حتی ممکن است برای بازگشت من نیز پس از این کنگره به آمریکا مشکلاتی ایجاد شود. اما ترجیح می‌دهم با محققان کشورم در ارتباط باشم. در حال حاضر نیز همکاری‌هایی با پژوهشگاه رویان و دانشگاه شیراز، شهر زادگاهم دارم و امیدوارم با رفع تحریم‌ها شرایط همکاری‌های بین‌المللی نیز بهبود یابد.

2 جایزه برای بررسی سازوکارهای سلولی
دکتر برایان هرمان، مدیر مرکز ژنومیکس دانشگاه تگزاس آمریکا در این جشنواره برای مطالعه خود روی کلان‌داده رونوشت‌های ژنی سلول‌های بنیادی اسپرم‌ساز (اسپرماتوگونیال) انسان و موش نابالغ و بالغ و شناسایی ژن‌های دخیل در مسیر تقسیم میوز در این سلول‌ها و تولید اسپرم برگزیده شده بود. به گفته داوران این جشنواره، مطالعات هرمان می‌تواند برای مطالعات آینده سلول‌های بنیادی اسپرم‌ساز، روند تقسیم سلولی میوز، تحقیقات در زمینه سرطان بیضه و علت‌شناسی ناباروری مردان بسیار اثرگذار باشد.
برگزیده دیگر این جشنواره، دکتر پِتیت هروه، مدیر پژوهش پژوهشگاه ملی تحقیقات پزشکی و بهداشتی فرانسه بود که در پژوهش خود، علت ناموفق بودن پیوند سلول‌های مزانشیمی در طب ترمیمی را بررسی کرده بود. او در این پژوهش اثر دو عامل نبود اکسیژن و گلوکز را در مرگ این سلول‌ها بررسی کرده است. براساس نتایج این پژوهش برخلاف تصور رایج که کمبود اکسیژن‌رسانی عامل ناموفق شدن پیوند سلول‌های مزانشیمی است، سلول‌های مزانشیمی در صورت در اختیار داشتن گلوکز مورد نیاز برای فعالیتشان حتی در شرایط نزدیک به نبود اکسیژن هم می‌توانند زنده بمانند و نقش ترمیمی خود را ایفا کنند.

عسل اخویان طهرانی

دانش