بخوان به نام خداوندت

جناب ابوالحسن دماوندی

اذان ابوالحسن دماوندی احتمالا قدیمی‌ترین اذان ایرانی است که روی صفحه گرامافون ضبط شده و به ما رسیده و نکته متفاوتی که پس از گوش دادن این اذان جلب می‌کند، ترجمه همزمانی است که شخص دیگری پس از ادای عبارات اذان توسط مؤذن، ارائه می‌کند. نکته دیگر، تحریرهای گوش‌نواز و پرتعدادی است که دماوندی در همه قسمت‌های اذان به کار می‌برد و شاید بتوان گفت اذان او بیشتر به یک آواز ایرانی از یک استاد آواز شبیه است. قدمت این اذان که در فواصل بیات ترک قرائت شده، به سال ۱۳۰۸ می‌رسد و جالب است بدانید که جناب ابوالحسن دماوندی مؤذن شخصی مظفرالدین شاه بوده است. دماوندی در سال ۱۲۴۶ یا ۱۲۵۰ شمسی متولد شد و اذان و آواز ایرانی را همزمان از استادان اصفهانی مانند سید عبدالرحیم اصفهانی و سید جعفر لاهیجی فرا گرفت. بجز اذان، یک صفحه آواز افشاری با تار آقا میرزا حسینقلی و یک صفحه هم با تار حاجی علی‌اکبر خان شهنازی از ابوالحسن دماوندی به جای مانده است. او سال ۱۳۵۹ درگذشت.

رحیم مؤذن‌زاده‌ اردبیلی

مشهورترین اذانی که به‌ویژه در ماه مبارک رمضان زیاد شنیده می‌شود، همین اذان است که رحیم مؤذن‌زاده‌ اردبیلی آن را سال ۱۳۳۴ و در ۳۰ سالگی گفته است. این اذان در گوشه روح‌الارواح خوانده شده و مؤذن‌زاده در حالی که روزه بوده، آن را در استودیوی شماره ۶ رادیو و در بیات ترک اجرا کرده است.
محمدرضا شجریان معتقد است مؤذن‌زاده در این اذان دستگاه عظیم بیات ترک را در پنج دقیقه خلاصه کرده است. این اذان‌گوی مشهور ایرانی درباره دلیل ایرانی بودن لحن اذانش گفته بود ما ایرانی هستیم و اذان ما باید برخاسته از فرهنگ خودمان باشد.
«الان اذان‌خوان‌هایی هستند که از اذان‌خوان‌های عربستانی تقلید می‌کنند و این پسندیده نیست. خودمان باید ابتکار به خرج دهیم.» مؤذن‌زاده در سال ۱۳۸۴ بر اثر سرطان در تهران درگذشت و اذان مشهورش در سال ۱۳۸۷ به عنوان یک اثر ملی معنوی ثبت شد.

حسین صبحدل

کارشناسان، اذان حسین صبحدل را هم‌ردیف اذان مؤذن‌زاده تعریف می‌کنند، چرا که صبحدل هم به همه زوایای موسیقی ایرانی تسلط دارد و اذانی که در بیات ترک خوانده بسیار مشهور شده است. با گذشت حدود ۴۰ سال از این اذان، محبوبیت آن همچنان به قوت خود باقی است و علی‌رغم خوانده شدن این اذان در بیات ترک، تفاوت چشمگیری با اذان مؤذن‌زاده در آن وجود دارد. صبحدل علاوه بر مؤذن بودن، در برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی آغاز انقلاب نیز نقش مهمی داشته و به ویژه در تولید و هدایت برنامه‌های مناسبتی ماه مبارک رمضان تاثیرگذار بوده است. به گفته سهیل محمودی، حسین صبحدل نقش مهمی در خلق ربنای مشهور محمدرضا شجریان داشته است. برگزاری جلسات قرآنی در مساجد و حسینیه‌ها و داوری در مسابقات قرآن، از دیگر فعالیت‌های اوست. صبحدل سال ۱۳۸۸ و پس از گذراندن سه سال بیماری سخت ریوی در ۷۸ سالگی دار فانی را وداع گفت.

محمد آقاتی

شیخ محمد آقاتی روحانی، قاری قرآن و مؤذن خراسانی و قدیمی‌ترین مؤذن برجسته و صاحب سبک آستان قدس رضوی و از پیشکسوتان تلاوت اذان در رادیوی ایران بود. اذان آقاتی یکی از مشهورترین اذان‌های یک قرن اخیر است که در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته است. او اذان را در دستگاه شور اجرا کرده و اجرایش از نظر صوت و لحن کم‌نظیر است.
زنگ خاصی که صدای او دارد، باعث شده اذانش با سایر اذان‌های مشهور متفاوت باشد. او در جوانی مؤذن مسجد گوهرشاد در حرم مطهر امام رضا(ع) بود و صبح، ظهر و شب بدون بلندگو و از بالای گلدسته‌های مسجد اذان می‌گفت.
در نهایت اذان مشهور شیخ محمد آقاتی در سال ۱۳۲۷ در رادیو تهران ضبط شد که این اذان همچنان از شبکه‌های صدا و سیما پخش می‌شود. این مؤذن خوش‌صدا در نهایت در سال ۱۳۷۲ در تهران فوت کرد.

جلال‌الدین تاج اصفهانی

حدود ۱۵ سال پس از اذان جناب ابوالحسن دماوندی، تاج اصفهانی خواننده مکتب اصفهان اذانی را در بیات ترک خواند که تجربه تازه‌ای از اذان‌گویی در این دستگاه است. عنصر ترجمه همزمان در این اذان هم وجود دارد که احتمالا به اینجا برمی‌گردد که در آن زمان تعداد زیادی از مردم سواد عربی حتی در این حد هم نداشته‌اند و لازم بوده که عبارات برایشان ترجمه شود. تحریرهای آوازی در اذان تاج اصفهانی به وضوح پیداست و او کاملا با سبک آوازی خود اذان گفته است. تاج اصفهانی از استادان برجسته آواز ایرانی بود و ضمن خوانندگی، سرپرستی نوازندگان رادیو اصفهان را نیز بر عهده داشت. او در رادیو اصفهان به اجرای آواز با تار اکبرخان نوروزی و برنامه آموزش گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی ایرانی پرداخت.
تاج اصفهانی شاگردان مشهوری مانند علیرضا افتخاری و حمیدرضا نوربخش را تربیت کرده و قطعه «آتش دل» از مشهورترین آثاری است که اجرا کرده. این خواننده موسیقی ایرانی سال ۱۳۶۰ و در ۷۸ سالگی در اصفهان درگذشت و آرامگاه وی در تخت فولاد اصفهان قرار دارد.

محسن حاجی حسنی کارگر

فاجعه منا در سال ۱۳۹۴ حال و هوای غمباری به حج تمتع آن سال بخشید و شهادت ۴۶۴ نفر از هموطنان، کام همه را تلخ کرد. در میان شهدای این حادثه، یکی از آنها بیشتر مورد توجه قرار گرفت و سر زبان‌ها افتاد، محسن حاجی حسنی کارگر، قاری بین‌المللی‌ای که نفر اول مسابقات جهانی مالزی بود و افتخار اذان گفتن در حرم مطهر امام رضا(ع) را هم داشت. این قاری مشهدی روزهای چهارشنبه اذان صبح را در حرم مطهر قرائت می‌کرد و پس از شهادت در منا، اذان با صدای وی نیز به شبکه‌های صدا و سیما راه یافت.

سلیم مؤذن‌زاده‌ اردبیلی

اذان گفتن در خانواده مؤذن‌زاده موروثی است و بیش از ۱۵۰ سال سابقه دارد. پدر رحیم مؤذن‌زاده تا دهه ۲۰ در اردبیل اذان می‌گفته است. برادر کوچک‌تر رحیم مؤذن‌زاده نیز با صدای قدرتمندش شناخته می‌شود و نوحه مشهور «زینب زینب» نقش ویژه‌ای در شناساندن این مداح و مؤذن پیشکسوت به مردم داشت. اذان سلیم مؤذن‌زاده در دستگاه ماهور خوانده شده و او لا به لای خواندن عبارات اذان، اشعاری با مضامین مرتبط با هر بخش از اذان می‌خواند. مثلا بیت «گواه من که یزدان بی ولی نیست/ ولی و حجت حق جز علی نیست» پس از عبارت «اشهد اَنَّ علیا ولی ا...» خوانده می‌شود و به تأثیر آن در خواننده می‌افزاید.

حسینعلی شریف

اذان حسینعلی شریف، قاری و مؤذن پیشکسوت بر‌خلاف دیگر اذان‌های مشهور از آواز ایرانی بهره نگرفته و او اذانش را در مقام حجاز و به سبک موذنان عرب‌زبان گفته است. شریف نقل می‌کند که در سال ۱۳۵۹ برای تلاوت قرآن نزد استادش می‌رود و استاد از او می‌خواهد یک اذان بگوید. «هر چقدر که من اصرار کردم فایده‌ای نداشت و هر چقدر که گفتم تا الان اذان نگفته‌ام، قبول نکرد و گفت کمی از اذان را قرائت کنم. ا...‌اکبر را که خواندم گفت خوب است، به این ترتیب اذانی که سال‌هاست از صدا و سیما پخش می‌شود، خلق شد. من مطمئنم این اذان خواست خدا بوده است تا بر زبان من جاری شود و به هیچ وجه به من تعلق ندارد.» نکته جالب درباره اذان حسینعلی شریف الهام ناخودآگاهی است که از موسیقی فیلم محمد رسول‌ا...(ص) ساخته مصطفی عقاد گرفته است. «در سال ۱۳۵۷ من عضو گروه سرود استقبال از امام(ره) بودم و در آنجا فیلم را برای ما نمایش دادند و از آنجا که ترجمه و زیرنویس نداشت، ما بیشتر محو موسیقی فیلم شدیم و بعدها این موسیقی منبع الهام من شد.»

عطاءا... امیدوار

عطاءا... امیدوار یک هنرمند معمار، شهرساز، نقاش و موسیقیدان است که علاوه بر اینها، دستی هم در آتش آواز ایرانی دارد و آواز را نزد سلیمان امیر قاسمی آموخته است. او هم مانند بسیاری از اهالی موسیقی ایرانی، اقدام به اذان‌گویی در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی کرده است. امیدوار بر‌خلاف دیگران که بیشتر در بیات ترک اذان گفته‌اند، در دستگاه‌های نوا، همایون و چهارگاه اذان گفته است که به اعتقاد کارشناسان، موفق‌ترین تجربه او در اذان‌گویی در دستگاه چهارگاه و گوشه منصوری است. عطاءا... امیدوار در مراسم تشییع محمدرضا لطفی، موسیقیدان و نوازنده برجسته هم اذان خاص و شنیدنی‌ای گفته است.

روح‌ا... کاظم‌زاده

اذان انتظار یکی از اذان‌های نسبتا جدید است که در سال‌های اخیر بسیار شنیده شده و به ویژه در میان جوانان طرفداران بسیاری دارد. لحن غم‌انگیز و ملودی خاص این اذان به سرعت در اماکن مذهبی شنیده شد، لحنی که از غم فراق و انتظار حکایت دارد. ظاهرا قدمت این اذان به سال‌هایی بر‌می‌گردد که کاظم‌زاده در مسجد دانشگاه تهران مؤذن بوده و به‌تدریج به سبک خاص خودش در اذان‌گویی رسیده است. کاظم‌زاده متولد سال ۱۳۵۹ در کرمان است و در این سال‌ها سوابقی در مدیریت فرهنگی داشته است.

محمد وفایی
خبرنگار