گشتی در مغز از مسیر باغ کتاب

پردیس مغز من، از ایده تا عمل
شاید با شنیدن اسم این مجموعه منتظر ورود به فضایی مشابه مغز انسان و تجربه اتفاقات و واکنش‌های درون مغز از نزدیک باشید. اما طراحی فضای کلی این مجموعه ساده‌تر از چنین انتظاری است. در طراحی بخش‌های مختلف پردیس مغز من از مسیرهای پیچ‌خورده استفاده شده است تا حس ساختار مغز را تداعی کند. با این حال احساس ما بیشتر شبیه ورود به فضایی با طراحی مدرن با انواع مولاژهای مغزی بود.
دکتر محمدرضا نوروزی، طراح و مجری فنی پردیس مغز من که سابقه طراحی مجموعه‌های علمی دیگری مانند مرکز علم دارآباد و گنبد مینا را نیز در کارنامه دارد، علت این سادگی را محدودیت در فضا و بودجه اجرایی آن می‌داند و تصریح می‌کند: طرح مفهومی این مجموعه به مراتب مفصل‌تر از چیزی است که در حال حاضر به مرحله اجرا رسیده است. البته در ادامه در صورت تقاضای ستاد می‌توانیم چند ابزار دیگر را نیز تا سال آینده به این فضا اضافه کنیم.
وی در ادامه می‌افزاید: برای طراحی بخش‌های مختلف این موزه تلاش کردیم تمام مراکز علمی و موزه‌های مغز را در ده سال گذشته مورد بررسی قرار دهیم. بخشی از این بررسی‌ها با بازدید حضوری انجام شد و در برخی موارد با مکاتباتی که با مسؤولان مراکز داشتیم، اطلاعات مورد نیاز را به دست آوردیم. بیشترین ایده‌ها را از مرکز علمی موقت مغز در توکیوی ژاپن و بخش مغز شهر علم پاریس به‌دست آوردیم. البته هیچ‌یک از بخش‌های این پردیس به صورت کامل از جایی الگوبرداری نشده و تمام طراحی‌ها و ایده‌های خلاقانه آن مربوط به تیم‌های طراحی خودمان است. اما ایده‌های کلی و اصول اولیه را از برآیند مجموعه اطلاعات به‌دست آمده از بررسی سایر موزه‌های مغز و مراکز علم کشورهای مختلف پیاده‌سازی کردیم.
اجرای این طرح حدود سه ماه طول کشیده و به گفته دکتر نوروزی، حاصل تلاش شبانه‌روزی تیم‌های معماری، گرافیک، نرم‌افزار و اجرای سازه در کنار یکدیگر است. از نظر او تجربه طراحی و پیاده‌سازی این مجموعه چالش جذابی بوده است که با حمایت خوب ستاد توسعه علوم شناختی دست‌یافتنی شد.

ایده‌ای که خیلی زود به نتیجه رسید
علوم شناختی و مطالعات عملکرد مغز از جمله علوم همگراست که در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است. گفته می‌شود در سال‌های آینده این علوم تعیین‌کننده آینده و عامل پیشرفت کشورها خواهند بود. در کشور ما نیز ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی از هفت سال پیش درجهت مطالعه در مرزهای دانش در این رشته آغاز به کار کرده است.
از آنجا که آموزش کودکان و نوجوانان مهم‌ترین بخش فرهنگسازی علمی در کشورها به‌شمار می‌آید، از سال 96 ایده‌ای برای راه‌اندازی مرکزی تجربه‌محور برای آموزش کودکان و نوجوانان و ایجاد انگیزه در آنها برای ورود به حوزه علوم شناختی در این ستاد مطرح شد. این ایده پس از بررسی تمام جوانب و نمونه‌های مشابه در نقاط مختلف دنیا، پردازش شد و طراحی اولیه آن شکل گرفت. پس از اعمال تغییرات لازم و اجرای این طرح در باغ کتاب تهران، در نهایت پردیس مغز من امروز در هفته آگاهی از مغز آماده بهره‌برداری شده است. این مجموعه از این پس در اختیار باغ کتاب خواهد بود تا به دانش‌آموزان و علاقه‌مندان ارائه خدمات کند. برای بازدید از این مجموعه پس از مراجعه به باغ کتاب تهران باید به بخش باغ علم نوجوان مراجعه کنید.
حسین روش، مدیر اجرایی پیشین ستاد توسعه علوم‌شناختی با اشاره به موارد فوق درخصوص بودجه اختصاص یافته برای احداث این مجموعه به جام‌جم می‌گوید: پردیس مغز من با هزینه‌ای بالغ بر یک‌میلیارد و 200 میلیون تومان آماده بهره‌برداری شده است. این مبلغ از محل اعتبارات ستاد و همچنین حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تامین شده است.
حسین روش همچنین با تاکید بر ایرانی بودن تجهیزات و سازه‌های مورد استفاده در این پردیس، تصریح می‌کند: این مجموعه در مدت بسیار کوتاهی ساخته شد و به مرحله بهره‌برداری رسید که نشان‌دهنده توانمندی بالای صنعتگران و فناوران ایرانی است. البته در حال حاضر مرحله اول این مجموعه راه‌اندازی شده و در ادامه در صورت استقبال، شاهد گسترش آن خواهیم بود.

دکتر خرازی: این نمونه اولیه در احداث مجموعه‌های علمی تجربه‌گراست
دکتر کمال خرازی، دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی پس از بازدید از مجموعه مغز من از آن به‌عنوان تجربه‌ای جدید، متفاوت و قابل‌قبول یاد کرد و پیشنهاداتی برای افزایش فعالیت‌های تعاملی مجموعه به مسؤولان اجرایی آن ارائه کرد. وی در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: مجموعه پردیس مغز من این امکان را فراهم کرده که جوانان و نوجوانان از طریق کسب تجربه با مغز خود بیشتر آشنا شوند. البته این نمونه اولیه برای احداث مجموعه‌های تجربه‌گرای علوم جدید در کشور است و امیدواریم روند گسترش آن ادامه‌دار باشد. توسعه چنین مراکزی می‌تواند به شناخت بهتر جوانان از علوم جدید منجر شده و موجب ارتقای آینده علمی کشور شود.
پرویز کرمی، مشاور معاون علمی و فناوری رئیس جمهور و دبیر ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان، به جام‌جم می‌گوید: یکی از اهداف اصلی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری فرهنگسازی، ترویج و عمومی‌سازی علوم است. در حال حاضر علوم بین‌رشته‌ای و همگرا (علوم شناختی، فناوری نانو، زیست‌فناوری و فناوری اطلاعات و ارتباطات) در سراسر جهان از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. ما نیز در معاونت علمی و فناوری با کمک ستادهای زیرمجموعه خود در حال تلاش هستیم این علوم را به بهترین شکل توسعه دهیم و در مورد آنها فرهنگ‌سازی کنیم. پردیس مغز من مثالی از همین تلاش‌هاست که به همت ستاد علوم شناختی و با کمک باغ کتاب تهران شکل گرفته است. وی در ادامه تصریح می‌کند: هدف اصلی از ایجاد این مجموعه تجربه‌محور، آشنا کردن نوجوانان و ایجاد جاذبه‌هایی در ذهن آنان است که از سن پایین به‌دنبال یافتن راه‌هایی برای آشنایی بیشتر با عملکرد مغزشان بوده و در پی یافتن راه‌هایی برای درک بهتر تسلط ذهن بر انسان یا ذهن بر اشیا یا همان هوش مصنوعی باشند. در واقع شاید نوجوانان به‌صورت اتفاقی وارد این موزه شوند، اما پس از ورود و کسب اطلاعات بیشتر به صورت جهت‌دار به دنبال افزایش آگاهی خود در زمینه علوم شناختی خواهند بود.
کرمی در ادامه ضمن ابراز خرسندی از کیفیت طراحی و اجرای پردیس مغز من از دنباله‌دار بودن این پروژه خبر می‌دهد و می‌افزاید: در حال حاضر بخش اول این طرح عملیاتی شده و به مرور شاهد گسترش آن و افزایش امکاناتش خواهیم بود. مشاور معاون علمی و فناوری رئیس جمهور، همچنین به آمادگی معاونت علمی و ستاد علوم شناختی برای راه‌اندازی پردیس‌های مشابه در سایر شهرهای کشور خبر می‌دهد و تصریح می‌کند: این برنامه از کلانشهرها آغاز خواهد شد. البته تحقق این برنامه به همکاری شهرداری‌ها و حمایت آنان از این طرح‌های دانش‌گستر نیاز خواهد داشت.

شناخت بهتر مغز از مسیر بازی و تجربه

پردیس مغز من از پنج بخش اصلی تشکیل شده است. در بخش اول با ساختار مغز که بخش عمده پردیس را به خود اختصاص داده است با کمک مولاژهای مختلف، پازل سه‌بعدی، و تصاویر آموزشی و حتی دستگاه ام‌آرآی شبیه‌سازی‌شده با شکل، ابعاد، وزن و عملکرد بخش‌های مختلف مغز آشنا می‌شویم. در ادامه با بخش سلولی مغز و آشنایی با ساختار سلول‌های عصبی روبه‌رو می‌شویم. در بخش عملکرد شناختی مغز نیز با انجام چند بازی مختلف با اعمال شناختی و خطاهای مغز آشنا می‌شویم. مجسمه‌ای بزرگ و عجیب به شکل یک انسان نامتوازن در این بخش توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند و شاید از بهترین قسمت‌های موزه برای گرفتن عکس یادگاری باشد.
دکتر رضا پناهی، ناظر علمی پردیس مغز من، در مورد این مجسمه توضیح می‌دهد: این مجسمه از مفهوم علمی به نام همونکلوس به معنی مرد عجیب و نامتوازن پیاده‌سازی شده است. مفهومی که همونکلوس به ما می‌گوید این است که توانایی مغز ما به میزان مساوی بین اندام‌ها و بخش‌های مختلف تقسیم نمی‌شود. برخی اندام‌های پرکاربرد مانند دست‌ها و زبان سهم بیشتری از فعالیت مغز را در مقابل اندامی مانند پا به خود اختصاص می‌دهند. در قسمت‌های دیگر بخش شناخت نیز تلاش کرده‌ایم بازدیدکنندگان با تجربه‌کردن، فعالیت شناختی و خطاهای ادراکی مغز را به خوبی درک کنند.
در بخش مغزهای متفاوت با مغز حیوانات گوناگون، مغز انسان در سنین مختلف و همچنین مغزهایی که دچار بیماری‌های مغزی شده‌اند آشنا می‌شویم. در نهایت به بخش مغزهای آینده می‌رسیم. در این بخش فناوری‌های روز دنیا در حوزه فعالیت‌های مغزی و شناختی مانند فوتبال‌دستی ذهنی و درمان‌های روز مانند درمان پارکینسون با کمک باتری‌های تولیدکننده پالس‌های الکتریکی برای انتقال پیام عصبی تجربه می‌شوند.
دکتر پناهی با اشاره به پیشرفت‌های وسیع کشورهای مختلف برای درمان بیماری‌ها و استفاده از قدرت ذهن برای انجام کارهای مختلف حتی هدایت جت‌های جنگنده تصریح می‌کند: در حال حاضر بیشترین سرمایه‌گذاری‌های کشورها در حوزه علوم شناختی برای استفاده از توانایی‌های بی‌نظیر مغز اختصاص یافته است. ما نیز با معرفی گوشه‌ای از این پیشرفت‌ها به صورت مفاهیمی قابل تجربه به دنبال ایجاد جرقه در ذهن‌های خلاق نوجوانان برای توسعه کشور در حوزه مغز
بودیم.
دکتر نوروزی با اشاره به گران‌قیمت بودن تجهیزات مورد نیاز برای تجهیز بیشتر بخش مغزهای آینده به جام‌جم می‌گوید: تیم اجرایی ما امکان موزه‌ای کردن تجهیزات مختلف خارج از رده در مراکز پژوهشی را دارد و در صورت همکاری دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی برای اهدای تجهیزات به پردیس، می‌توانیم این بخش را بیشتر گسترش دهیم.

عسل اخویان طهرانی

دانش